18 Ekim 2013 Cuma

DİL ve YAZI DEVRİMİ


DİL VE YAZI DEVRİMİ
1789 Fransız Devrimi sonrası gelişen Avrupa’daki milliyetçilik, Osmanlı aydınlarını da etkiler. Bu tedirginlikten bazı fikirler oluşmaya başlar. Bu fikirlerin başında, çöküşe geçen Osmanlının kurtarılması için “Osmanlıcılık” ile diğeri “İslamcılık” akımı geliştirilmeye başlanır. Dünyadaki gelişmeler bakımından bu iki akımda sonunda verimli olmaz, bir ide olarak kalır.
 
Ancak Osmanlı aydınlarında oluşmaya başlayan Türkçülüğe yönelik fikirler gelişmeye başlar. Bunda öncülük yapanlar Namık Kemal, Yusuf Akçura, Ziya Gökalp, Gaspıralı İsmail, Ahmet Ağaoğlu, Mehmet Emin Yurdakul gibileri tavırlarıyla, yazılarıyla Türk ulusu var etmenin öncüleri olurlar. Milleti millet yapan unsurların başında dil gelir. Ulus var etmek için öce dille başlarlar, dile önem verirler.

Mustafa Kemal: “Türk dili, Türk ulusunun yüreğidir, beleğidir” der ve Türkçenin dünya dilleri içinde “kök dil” olduğuna karar verdiği halde, inatlaşma uğruna Arap dilini kutsallaştırmaya çalışan dincinin zorundandır.

En çok vazgeçilmez yobazların rağbet ettiği yalan propagandanın en ağırı: “Yazı ve Dil Devrimi, Türkiye’yi bir gecede cahilleştirdi ve tarihinden ve geçmişinden kopardı” kuyruk takılmış yalanlarını sürdürmeleridir. Bu kadim yobazların vazgeçmedikleri yalanlarına bazen entel dantel liboş takımları inatlaşmak uğruna koro halinde hezeyanlarda bulunarak katkı sağlamak için cümbüş kurarlar ve tek sesli orkestrada seslendirirler.

1928’de gerçekleştirilen “Dil ve yazı Devrimi ile Türk halkı bir gecede cahil bırakıldı” derler. Bu yalan. Zaten değil halk bir gecede 600 yıldan bu yana cahil bırakılmıştır. Bu 600 yıllardır cahil bırakılmış halk nasıl oluyor da bir gecede cahil bırakılmış ki? Halkı ahmak yerine koyan iddialar. Zaten cahil kalmış halk, daha ne kadar cahilleştirilebilir ki?

Aslında Dil ve Yazı Devrimiyle cahillikten okuryazarlığa doğru bir eylem olan Dil ve Yazı devrimi ile ülkede okuryazar oranı 1928’den 2013 yılına gelindiğinde %90’lara kadar ulaşmıştır. 

Övünüp durdukları, İslam’la özdeşleştirdikleri “Arap alfabesi ile yazmak ve okumakla Müslüman olunacağını” iddiasında bulunan kadim yobazların etkin yaygaralarına her kesimden pek çok taraftar topladıkları görülmektedir.

Ama gerçekler su gibi berrak: 600 yıllık Osmanlı döneminde erkeklerde okuryazar oranı 1928 yılına gelindiğinde dahi %7 iken kadınlarda %3 olmaktaydı. Yani %90 halk cahildir. Okuryazar değildir. 1928 yılında gerçekleşen Dil ve Yazı Devrimi, %90 cahillikten nasıl olmuşta bir gecede cahilleri yaratmıştır.

Saray çevresine rağmen Anadolu halkı zaten Türkçe konuşuyordu. Ülkede ikili bir dil yapısını oluşturanlar ve o anlaşılmayan dilin adına kendileri “Osmanlıca” diye uyduruk ad vererek, Anadil Türkçeden ayrı bir dil yaratma çabaları sonucu değil midir?

Dil Devrimi ile dilde sadeleştirme, Türkçe ile özdeşleştirmek, yabancı dillerden girmiş sözcüklerin yerine arınmış Türkçe sözcüklerle değiştirmekle, Türkçeyi yabancı dil istilasından kurtarmaktı. Bu kurtarma eylemini, Anadolu da yaşayan, gerçek anadil sahipleri Türklerden bölge bölge taranarak derlenmiş sözcükler 1932 yılında kurulan Türk Dil Kurumu tarafından toplanmıştır.        

Bazı kişilerce “Cahil Bırakıldı” Denilen Halk; zaten cahildi, daha nasıl cahil bırakılsın ki? Matbaa 1727 yılında İbrahim Müteferrika’nın ölümüne kadar 20 yıl içinde toplam 16 kitap basılmıştır. Onlarda, Tük dili ve kültürüyle ilgili kitaplar değildi (çünkü matbaa ile kitap yazma izini verilirken ancak İslam ve kültürle ilgili yazılması yasaktı) Dahi o kitaplarında alıcısı bulunmamıştır. 19. Yüz yıla kadar, 200 yıla yakın zamana kadar matbaa işleri iş yapmamıştır Osmanlı da.

İşte buradan yola çıkarak gerçeklere gelelim. Türkiye 1928 yılına kadar yığınla halk kitlesi gazete, dergi, kitap okuyordu da 1928 Dil ve Yazı devrimi olunca birden bire okuyup yazamaz mı oldular? 

Dil ve Yazı üzerinden din sömürü yapan kadim yobazlara soruyorum:
Osmanlı’nın karmakarışık, uyduruk bir dil meydana getirerek zaten Türkçe olan dili güdükleştirerek, Anadolu Türk köylüsünün anlayamayacağı farklı bir dil meydana getirmiştir. Bu yamalı dile  “Osmanlıca”  deniyordu; Türkçe değildi. İşte dil devrimi bu yanlışı düzeltti, dili gerçek sahiplerinin diliyle yeniden zenginleştirdi.

Dilde düzenlemede katkı sahipleri Anadolu halkıydı. Katkı onlardan gelmiştir. Onların bölgelerinde konuştuğu sözcükler, Rumca-Arapça-Farsça sözcüklerden arındırılarak yerlerine yerleştirilmiştir. Yani mermer saraylarda azınlığın konuştuğu  “Osmanlıca”  denilen dilin yerini, kaynağın (Türk halkı) diline yeniden kazandırılması olmuştur.

Derler ki: “halkın 1928 öncesi metinleri anlayamaz oldu” yalanı sırıtıyor apaçık. O metinleri Anadolu halkı zaten o günde anlamıyordu, bu günde anlamıyor. Arapça-Farsça sözcüklerle Türkçenin doldurulması ile anlamları bilinmeyen Arap harfleriyle yazılmış olsa ne mana ifade eder. Yani, Arapça harflerle okur ama anlamaz.    

Halkı dilinden kopardıysa, işte bir örnek:
Arap alfabesi ile Arap-Fars dilleri asıl toplumu dilinden ve kültüründen koparan, geri bırakan öz olmayan harfler dahi Türkçeye uygunsuzluk sorunu olan “Osmanlıca” adını verdikleri Arapça-farsça ve Türkçe karışımı bir dille yazan divan şairlerinden Nefi’yi Anadolu Türk halkı, o günde anlamıyordu, bu günde anlamaz:

Girdi Miftah-ı der-i genç-i mânia âlime
Âleme bezl-i Güher eylesem itlaf değil
Levh-i mahfuz-ı sühandır dil-i pek-i Nefi
Tab-ı yaran gibi dükkançe-i sahaf değil

Anladınız mı? Bu şiiri ne Osmanlı-Anadolu Türkleri anlar ne de Arapça harflerle dahi yazılmış olsa şimdiki Türk halkı anlar. Örneğin Nefi’nin bu dörtlükte 24 sözcük var. Bu sözcüklerin italik olanları Türkçe değildir. Türkçe olanları ise sekiz sözcüktür. Dahi; i ekleri de Türkçe değildir. Örneğin “dil-i derken oradaki “dil” Türkçe olurken i eki Türkçe değildir. Görüldüğü gibi bu şiirde %30 Türkçedir, eklerle %70 Arapça-Farsçadır.

16. yüzyıl Tatavlalı Mahremi, Arapça-Farsça sözcüklere kaşı çıkar ve divan edebiyatına tepki olarak yazdığı “Basitname” adlı yapıtında halk diliyle aşağıdaki şu şiirini yazar:

Gördüm seğirdür ol ala gözlü geyik gibi
Düştüm saçı duzağına bön üveyik gibi

Buyurun 16. Yüzyılda söylenmiş, Anadolu’da bir tek kişi diyebilir mi anlamadım, yok. Ve dahi; içinde bir tek yabacı sözcük var mı? Yok, %100 Türkçe.

Karacaoğlan, halk edebiyatında yeri olan biridir. Her kesimden sevenleri vardır. Türküler bestelenmiş, hala dillerden dillere dolaşır deyişleri.

Nedendir de kömür gözlüm nedendir.
Bu geceki benim uyumadığım
Çetin derler ayrılığın derdine
Ayrılık derdine dayanmadığım

Yine 16. Yüz yılda yaşamış Pir Sultan Abdal:
 
Demiri demirle döverler, biri sıcak biri soğuk
İnsanı insan ile döverler, biri zengin, biri yoksul

Doğrusu Yazı Dil ve Yazı Devrimiyle okuryazar, anlar oldu bu millet. Arapça-Farsçanın Türkçeyi istilası ile unutulan Türkçe dili yeniden düzeltilerek hatırlanır duruma getirilmiştir.

Konuşulan dili, her bölgenin anlaması gerekir.
Daha Türkçenin ırzına geçilmeden 8. Yüzyılda Orhun Yazıtları, Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan ve pek çok halk ozanların deyişlerine baktığımız zaman, her yerde yaşayan Türkler sözlük kullanmadan anlarken, Osmanlının geldiği 20. yüzyıl dahi Osmanlı dilini sözlük kullanmadan anlamaları olası değildi. Türkçe diliyle güçlü bir oyun oynadığını görürüz Osmanlı döneminde:

Türkçenin yabancı dil Rumca-Arapça-Farsça etkisine karşı direnişi 1299-1453
Türkçenin üzerinde yabancı dillerin etkisinin artması 1453-1517
Türkçede Arapça-Farsça etkisinin üstünlüğü 1517-1718
Türkçenin önem kazanmaya başlaması 1718-1838
Türkçenin bağımsızlığı için çalışmalar 1839-1918 dönemleridir.

Kaynak: Enver Ziya Karal, “Osmanlı Tarihinde Türk Dili Sorunu. Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe” adlı yapıtı, Ankara 2001 s. 30

Türklerin İslamiyet’i kabul etmesiyle başlayan Karahanlılar dönemi Arapça-Farsça yerleşmeye başlar. Karahanlı Türkü olan Yusuf Has Hacip’in yazdığı ünlü Yapıtlardan “Kutadgu Bilig” (Kutlu Bilgiler) de en çok %2 oranında Arapça-Farsça sözcük vardır.

Yusuf Has Hacip’in yazdığı “Kutlu Bilgiler” yapıtı yazıldıktan 200 yıl sonra yazılan  “Atabetül Hakayık” adlı yapıtta ise Arapça-Farsça oran %25’e çıkar.

Yunus Emre Anadolu’da yaşamış bir ozandır. Onun deyişlerinde Arapça-Farsça oranı %13 olurken. Divan şairlerinden Baki’de %65, Nefi’de %60, Nebi’de %54 olur.

Tanzimat dönemi şairlerinden Namık Kemal’de %62, Şemsettin Sami’de %64, Ahmet Mithat’ta %57 olmaktadır. İttihat Terakki Döneminde Ziya Gökalp’te %57’dir.

16. yüzyılda başlayan Arapça-Farsça Türkçeyi ortalama olarak %60 istilası etmiştir. Ama Anadolu insanı Türkçenin öz benliğini korumuştur. Buna neden bir bakıma Anadolu-Türk insanını okutmayarak cahil bırakan Osmanlıya borçluyuz Türk dilinin yaşamasını.       

Osmanlı aydınları 16. Yüzyıla gelindiğinde, Türk olmaktan ve Türkçe konuşmaktan utanır olmuşlardır. Buna anlaşılır bir örnek verirsek; Yavuz Sultan Selim dönemi olaylarını anlatan Keşfi, “Selimname” adlı kitabını Arapça yazmıştır. Kitabını Türkçe yazmasını isteyen Şaire şu karşılığı vermişti: "Türkçe dili, iri bir inci tanesi gibi yontulmamıştır ve iç tırmalayıcıdır. O nedenle yeryüzündeki zarif yaradılışlı kişilerce hoş. Dilde kurallara önem veren kimselerin anlayış ve beğenisine uygun düşmemektedir. Bu yüzdende kültürlü kimselerin görüşmelerinde dışlanmış ve güzel konuşan kişilerin söyleyişlerinde aşağılanmıştır” der.

Bir bakıma Arapça-Farsça sözcükler kullanılmaya başlaması ve konuşma dili ile yazı dilinin ayrışması, halk edebiyatı ile sözlü dilin gelişmesi sağlanırken, soylu, aydın zümrelerle, halk edebiyatında divan edebiyatın kesin sınırlarla birbirinden ayrıştırılması ile Arapça-Farsça sözcükler halk edebiyatının içine fazla sızamamıştır. Buna yukarıda sözünü ettiğim halkın okuryazar olmamasındandır. Okuryazar olsaydı halk, Türkçenin ruhuna Fatiha çok yıllar önce okunmuş olurdu. 

En çok konuşulan halk dili Türkçe 600 yıl baskı altında kalsa da, yazım dili olan Arap-Fars dilleri Türkçeyi Anadolu insanın elinden alıp yok edememiştir. Anacak dil farklılığı yüzünden Anadolu Türk halkını Osmanlı’dan uzaklaşmasına yol açmıştır.

Sahtekarların Yalanları;
Öyle önüne gelen, bilip bilmeden, “Atatürk durup dururken ‘Dil ve Yazı Devrimini yaptı” derler. Ama Dil ve yazı devriminin alt yapısının 200 yıl öncesine dayandığını, üst yapının inşasını Atatürk “Dil ve Yazı Devrimi” yaparak tamamladığını bilmezler ya da söylemek istemezler.

Hatta iftiracılar derler ki; “Atatürk Dil ve Yazı Devrimini İngilizlerin isteği üzerine, İslami geçmişine koparmak ve uzaklaştırmak için Atatürk’e yaptırdıklarını” yalanını söylerler.

Mustafa Kemal’in Dil ve Yazı devriminden 150 yıl önce yani 1773 yılında açılan “Mühendishane-i Bahri Hümayun” (Deniz Harp okulu) mektebinde Baron de Tott ve Cezayirli Hasan Efendi tarafından kurulan bu okulda Tott ve Hasan Efendi derslerin (Osmanlıca değil) Türkçe verilmesine başlarlar.

1793 yılında tarihinde 3. Selim tarafından kurulan “Mühendishane-i Berri Hümayun” (Kara Harp Okulu) mektebinde dersler Türkçe verilir. Dahi bu harp okulunda 400 ciltlik bir kütüphane kurulur. Buradaki Fransızca kitapların Türkçeye çevrilmesi emrini 3.Selim verir. 

2. Mahmut döneminde, Türkçenin Arapçanın baskısından kurtulması için önemli adımlar atılır 1827 yılında açılan Tıp Okulunda Türkçe eğitim verilmesini bizzat 2. Mahmut ister ve Türkçe öğretip yurdun her bölgesine yaygınlaştırılmasını ister. Yani, Doktor ile tedavi ettiği halk arasındaki anlaşılmaz dil farkını anlaşılır hale getirmektir amaç.

Ziya Paşa Türkçenin yaygınlaşmasından yana olarak, devlet dairelerindeki halkla, devlet arasındaki iletişim kopukluğunu şöyle anlatır: “Sorgu yargıcı davalıya konuşulan Türkçe ile soru sorar ve yanıtlar alır. Fakat tutanağı resmi deyimlerle saptırır. O biçimdeki tutanağı davacıya okuduğunda, davalı sözlerin Arapçaya çevrildiğini sanarak hiçbir şey anlamaz ve nezaket gereği tutanağın altına mührünü ya da parmağını basar” der. Kaynak: Şemsettin Turan, “Atatürk ve Ulusal Dil” Eylül 1998 s.12

1876 yılında “Anayasa Kanunu Esasının 18. Maddesine” göre “Osmanlı uyruğunda bulunanların devlet hizmetlerinde çalıştırılabilmeleri için, devletin resmi dili Türkçeyi bilmesi gerekir” Hükmü vardır.  

1877 yılında yürürlüğe giren Belediye Meclis Üyeliğine girenlerden, Türkçe konuşmaları zorunlu hale getirilir.

Ayrıca 1908’de “Türk Derneği” kurulur. Bu derneğin kurucuları arasında Necip Asım, Ahmet Mithat, Velet Çelebi, Buharalı Tahir adlı kişilerden oluşur. Amaçları Osmanlıcayı halkın anlayacağı duruma getirerek, Türkçeyi bilim dili durumuna getirmektir.

Osmanlı’nın en özgür kenti Selanik’te başlayan aydınlanma hareketi, “Genç Kalem Dergisi” çevresinde derlenen Ziya Gökalp, Ali Canip, Ömer Seyfettin gibi ünlü isimler, Türk dilini sadeleştirmek için kapsamlı bir çalışma yaparlar.

Namık Kemal, Şinasi, Ziya, Ali Suavi, Ahmet Vefik Paşa ve Şemsettin Sami gibi Osmanlı aydınları Türkçeye önem verirler.

Şemsettin Sami: “Dilimizi sadeleştirelim, dilimizi Türkçeleştirelim diye bağırmaktan vazgeçmeyeceğiz” diye haykırır.

Şinasi, Türk halkının tamamen Türkçeyi benimsemesini ister. Türkçe atasözlerini toplayarak yayınlar ve dahi, salt Türkçe şiirler yazmayı dener, yabancı sözcükleri dilden ayırmaya çalışır.

Ziya Paşa, nazım ve nesirde kullanılan sözcüklerin üçte biri bile Türkçe olmadığını belirtir. Ziya Paşa’ya göre: “Divan edebiyatının dili ve örnekleri Türkçe değildir. Bu durum Türkçenin gelişmesini engellemiştir.”  Der.

Ali Suavi ise:  “Osmanlıca, siyasi bir deyimdir. Osmanlı sözcüğü, dilin ne olduğunu anlatmaz, doğrusu ‘Türk dilidir”  diyerek halk dili Türkçeye sahip çıkanlardan olur. Osmanlıcadaki Arapça-Farsça kuralların değiştirilip Türkçeleştirilmesini ve dahi, din dilinin de Türkçeleştirilmesini ister.

Demek ki; başta dinci yalancıların dediği gibi Mustafa Kemal: “birdenbire Dil ve Yazı Devrimi yapmamış. 150 yıldır dilde öze dönme mücadelesi var ortada. Halk zaten cahilken birdenbire cahil falan kalmadı…
 
Anadolu’da halkın büyük çoğunluğu (%97’ye yakını) Türkçe konuşurdu, Türkçe dinlerdi ama Türkçe okuyup-yazamazdı. Türkçe yıllarca ağızdan ağıza aktarılarak, sözlü olarak kendini korudu geldi günümüze.

Osmanlı içinde bile okur-yazar kesim (%10 falan) oldukça azınlıktaydı. Bunların pek çoğu medrese eğitimi görmüş kişilerden oluşmaktaydı. Bu okuryazar kesimler halktan ayrı, halkın anlamadığı bir dil konuşur “Osmanlı efendisi” idiler. Türkçeye ise “kaba halk dili” diyerek aşağılarlardı.

Medreselerde yasak olan Türkçe dil, en çok tekkelerde, tekke kültürü içinde konuşulur, orada halk ozanlarının deyişlerinde yaşama tutunurdu.

Dilde Gelişmenin Olumlu Sonuçları
1932 yılına gelindiğinde Türk dilini zenginleştirmek için Mustafa Kemal, “Türk Dil ve Tarih Kurumu” nu kurdurmuştur. İlk iş olarak Anadolu ağzından derleme yoz, albeni, abartma, kuzey, güney, doğu, batı, ivedi, yozlaşmak gibi Türkçeleştirilir. Sonucu iyice sağlıklı bir biçimde geliştiğini görürüz.

Araştırmalara göre 1931’e gelindiğinde haber dilinde Türkçenin yeri %35 olurken 1936 yılında bu oran %48’e çıkar. 1946 yılında ise haber dilinde Türkçe, konuşma ve yazma dili olarak %57’ye çıkar. 1965 yılına gelindiğinde görülüyor ki Türkçe % 60,5 oranı ile iyice zenginleştirildiği görülür.

Ayrıca bir başka yönden bakıldığında Türkçe, 1975-1986-1989 tarihleri arasında Osman Asım Aksoy’un, cumhuriyet dönemi Türk edebiyatçıların yapıtlarında  “Türkçe sözcük oranı” araştırmasında:

Sait Faik Abasıyanık %57, Reşat Nuri Gültekin %74, Agâh Sırrı Levent %78, Necati Cumali %81, Oktay Akbay %86, Behçet Necatigil %86, Nurullah Ataç %90 oranında yapıtlarında Türkçe sözcük kullanmışlardır.

İşte böyle. Bu konuda Sinan Meydan: “Osmanlı dili bozdu. Cumhuriyet bozulan dili düzeltmeye çalıştı” der ve Yazı ve Dil Devrimini eleştirenlere de şöyle sürdürür sözlerini haklı olarak: “Bozulmuşluğu, bozuk düzenin devamını savunmak, bir ulusun dilini tamamen yok edecek kadar tehlikeli bir düşünce” olduğunu söyler.  

Yazı devriminin Osmanlı da Tanzimat (1839-1976) döneminden beri 1928’e kadar tartışılarak geldiği ve 1928’de toplumsal ihtiyaca yanıt veren bir eylem olur; iyi bir uygulama ile sonuçta hayata geçer. 
 
Aslında daha da gerilere gidersek, ilk Türkçe Latin harfleriyle 1553’de Hırvat kökenli bir esir olan Bartholomeo Georgieuiz tarafından yazılmıştır. Osmanlı da esirken üç kez kaçmaya çalışsa da yakalanır. Ama en sonunda Osmanlı esaretinden kaçmayı başarır.

Sonra yerleştiği Fransa-Paris’te Türklerin inançları ve adetleri üzerine 2 kitap yazmıştır. 1553 yılında, “De Turcarum Moribus” (Türklerin Kişiliği Üzerine) adlı kitabı Latin harflerle Türkçe yazılmış ilk kitaptır.

Evliya Çelebi: “Asla Urum lisanı bilmeyüp batıl (kaba, öz) Türk lisanı üzerine konuşan Anadolu’daki Rumlar Türkçeyi Grek (Kiril) alfabesiyle yazmıştır. Ermeniler ve Yahudiler de Türkçeyi kendi alfabeleriyle yazmışlardır”  der.

17. yüzyılda “Arap alfabesinin Türkçeye uymadığını, Türkçe yazmada yetersizliğini”  ilk vurgulayan Kâtip Çelebi olmuştur. 

En ilginci ise, dinci taifede Abdülhamit sevdası vardır. 2. Abdülhamit zamanında Şemsettin Sami Bey, Türkçeye uymadığı gerekçesiyle Arap alfabesinin ıslahını belirtir. Türkçenin yerine Arapçanın resmi dil olmasını savunurken 2. Abdülhamit, sonraları bu konuda düşüncelerini değiştirerek, Türkçenin öneminden söz etmeye başlar. Dahi, Latin harflerine vurgu yapar ve şu sözleri eder:  “Halkımızın okuma-yazma bilmemesinde şaşılacak bir şey yoktur. Çünkü bizim yazımızın sırlarına varmak kolay değil. Latin alfabesi almakla belki halkımızın işini kolaylaştırabiliriz”  demiştir. Kaynak: Vehbi Ali, Persees et Souvenirs de L’ex-Sultan Abdülhamit”  190 Karal. s.65

1912 yılında “Mukadderat-ı Tedenniye-i Tarihiye” adlı kitabında: “Mesela, şu Sami ve lisanımızın ruhuna uymayan Arap harflerini terk edelim. Üniversal olan Latin harflerini alalım. Arap harfleri, Arap ve İbrani gibi Sami dilleri içindir… Hâlbuki Türkçemiz Turani özelliğini kaybetmemiştir. Sami dillerinden çok Avrupa dillerine benzer. Bize ‘Huri-i Munfasıla’ (Latin Harfleri gibi ayrı yazılan harfler) lazımdır…”  der.
Selman ZEBİL
 
 

 


Hiç yorum yok:

TURANCI-TÜRKÇÜ-SOSYALİST ETHEM NEJAT (1881-1921)

ETHEM NEJAT (1887-1921) Annesinin adı Cavide, babasının adı Hasan'dır. Anne tarafından dedesi Ahmet Cavit Paşa, Çerkes İttihat ve Teavün...