MEHMET AKİF ERSOY (1873-1936)

MEHMET AKİF ERSOY (1873-1936)

Mehmet Akif Oğulları ile 

Mehmet Akif Ersoy, 1873 yılının aralık ayında İstanbul'da, Fatih ilçesinin Karagümrük semtinde Sarıgüzel mahallesinde dünyaya geldi. Miladi 6 Mart 1913'te yazdığı, "Üç beyinsiz kafanın derdine, üç milyon halk" Mısra’sı ile başlayan ve kavmiyetçiliği eleştirdiği şiirinin sonunda “Bunu benden duyunuz, ben ki, evet, Arnavut’um... Başka bir şey diyemem... İşte perişan yurdum!" mısralarıyla bizzat şiirinde kendisini Arnavut olarak tanıtmıştır. 

Nüfusa kaydı, babasının, onun doğumundan sonra imamlık yaptığı ve Akif'in ilk çocukluk yıllarını geçirdiği Çanakkale’nin Bayramiç ilçesinde yapıldığı için nüfus kâğıdında doğum yeri Bayramiç olarak görünür. Annesi Türkistan Buhara’dan Anadolu'ya göç etmiş bir ailenin kızı olan Emine Şerif Hanım; babası ise Kosova'nın İpek kenti doğumlu, Fatih Camii medrese hocalarından İpekli Mehmet'tir. Mehmet Tahir Efendi, ona doğum tarihini belirten "Ragif" adını verdi. Babası vefatına kadar Ragif adını kullansa da bu isim yaygın olmadığı için arkadaşları ve annesi ona “Akif" ismiyle seslendi, zamanla bu ismi benimsedi. Çocukluğunun büyük bölümü annesinin Fatih, Sarıgüzeldeki evinde geçti. Kendisinden küçük, Nuriye adında bir de kız kardeşi vardır.

Mehmet Akif Ersoy...
Mehmet Akif Ersoy’da “Din ile milliyetin bir olduğunu savunanlar arasındaydı ama o, öyle bir eser bıraktı ki bu millete, adı “İstiklal Marşı” Muazzam, biz onu saygıyla anmamıza bir araştır: İstiklal Marşı. Mehmet Akif’inde din ile millet arasında bocaladığını lakin kötü niyeti olmadığını görürüz. Salt İslam’a aykırı bir şey yapar mıyım diye korkusuydu. Bu korkusunu aşağıdaki şu şiirinde açık bir biçimde söyler:

Hani milliyetin İslam idi... Kavmiyet ne
Sarılıp sımsıkı dursaydın a, milliyetine
Arnavutluk ne demek? Var mı şeriatta yeri?
Küfür olur başka değil... Kavmini sürmek ileri...”

Ayrıca Mehmet Akif:
En büyük düşmanıdır ruhu nebi tefrikanın
Adı batsın onu İslam’a sokan kaltabanın” diyerek Ziya Gökalp hedef alıyordu.

Türk’ün “Vallahi Türk değilim” demeye itildiği günleri şöyle tarif ediyor: “Bu milletin yakın zamana kadar kendisine mahsus bir adı yoktu. Tanzimatçılar ona, ’Sen yalnız Osmanlısın. Sakın başka milletlere bakarak sen de milli bir ad isteme! Milli bir ad istediğin dakikada Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasına sebep olursun’ demişlerdi. Zavallı Türk, vatanımı kaybederim korkusu ile ’Vallahi Türk değilim. Osmanlılıktan başka hiçbir içtimai zümreye mensup değilim’ demeye mecbur edilmişti.”

Selçuklu ve Osmanlı Saraylarında el üstünde tutulur, gayri Türkler, Türk devletine yön tayin edecek mevkilere yükseltilir, Türklere küfrü, hakareti söyleme haklarını ellerinde tutarlardı.

Şair Mesihi şöyle der Türklere:
Mesihi gökten insen sana yer yok!
Yürü var gel ya Arap’tan ya Acemden!

Mehmet Âkif Ersoy’dan Bir Deyiş
O ihtişamı elinden niçin bıraktın da,
Bugün yatıp duruyorsun ayaklar altında?
"Kadermiş!" Öyle mi? Hâşâ, bu söz değil doğru:
Belânı istedin, Allah da verdi... doğrusu bu.
Talep nasılsa, tabii, netice öyle çıkar,
Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimâli mi var?
"Çalış!" dedikçe şeriat, çalışmadın, durdun,
Onun hesabına birçok hurafe uydurdun!
Sonunda bir de "tevekkül" sokuşturup araya,
Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya!
Bırak çalışmayı, emret oturduğun yerden,
Yorulma, öyle ya, Mevlâ ecir-i hasın iken!
Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini,
Birer birer oku tekmil edince defterini;
Bütün o işleri rabbim görür; vazifesidir...
Yükün hafifledi... Sen şimdi doğru kahveye gir!
Çoluk çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak...
Huda vekil-i umurun değil mi? Keyfine bak!
Onun hazine-i inamı kendi veznendir!
Havale et ne kadar masrafın olursa... Verir!
Silâhı kullanan Allah, hududu bekleyen O;
Levazımın bitivermiş, değil mi? Ekleyen O!
Çekip kumandası altında ordu ordu melek,
Senin hesabına küffarı hâk-sar edecek!
Başın sıkıldı mı, kâfi senin o nazlı sesin:
"Yetiş!" de, kendisi gelsin, ya Hızır’ı göndersin!
Evinde hastalanan varsa, borcudur: bakacak;
Şifa hazinesi derhal oluk oluk akacak.
Demek ki: her şeyin Allah... Yanaşman, ırgadın o;
Çoluk çocuk O'na ait; lalan, bacın, dadın O;
Vekil-i harcın O; kâhyan, Müdür-i veznen O;
Alış seninse de mesul olan verişten O;
Denizde cenk olacakmış... Gemin O, kaptanın O;
Ya ordu lâzım imiş... Askerin, kumandanın O;
Köyün yasakçısı; şehrin de baş muhassılı O,
Tabip-i aile, eczacı... Hepsi hâsılı o.
Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu!
Biraz da saygı gerektir... Ne saygısızlık bu!
Huda’yı kendine kul yaptı, kendi oldu Huda;
Utanmadan da tevekkül diyor bu cürete... Ha?

Akif’in Öğrenim Yılları
İlköğrenimine Fatih'te Emir Buhari Mahalle Mektebi’nde o zamanların âdeti gereği 4 yıl, 4 ay, 4 günlük iken başladı. 3 yıl sonra iptidai (ilkokul) bölümüne geçti ve babasından Arapça öğrenmeye başladı. Ortaöğrenimine 1892 yılında Fatih Merkez Rüştiyesine başladı. Bir yandan da Fatih Camii'nde Farsça derslerini takip etti. Dil dersleri büyük ilgi duyan Mehmet Akif, rüştiyedeki eğitimi boyunca Türkçe, Arapça, Farsça ve Fransızcada hep birinci oldu. Bu okulda onu en çok etkileyen kişi, dönemin "hürriyetperver" aydınlarından birisi olan Türkçe öğretmeni Hersekli Hoca Kadri Efendi oldu.

Rüştiyeyi bitirdikten sonra annesi medrese öğrenimi görmesini istiyordu ancak babasının desteği sonucu 1885'te dönemin gözde okullarından Mülkiye İdadisi ‘ne kaydoldu. 1888’de okulun yüksek kısmına devam etmekte iken babasını kaybetmesi ve ertesi yıl büyük Fatih yangınında evlerinin yanması aileyi yoksulluğa düşürdü. Babasının öğrencisi Mustafa Sıtkı aynı arsa üzerine küçük bir ev yaptı, aile bu eve yerleşti. Artık bir an önce meslek sahibi olmak ve yatılı okulda okumak isteyen Mehmet Akif, Mülkiye İdadisi’ni bıraktı. O yıllarda yeni açılan ve ilk sivil veteriner yüksekokulu olan Ziraat ve Baytar Mektebi'ne (Tarım-Veterinerlik Okulu) kaydoldu.

Dört yıllık bir okul olan Baytar Mektebi'nde bakteriyoloji öğretmeni Rıfat Hüsamettin Paşa pozitif bilim sevgisi kazanmasında etkili oldu. Okul yıllarında spora büyük ilgi gösterdi; mahalle arkadaşı Kıyıcı Osman Pehlivan'dan güreş öğrendi; başta güreş ve yüzücülük olmak üzere uzun yürüyüş, koşma ve gülle atma yarışlarına katıldı; şiire olan ilgisi okulun son iki yılında yoğunlaştı. Mektebin baytarlık bölümünü 1893 yılında birincilikle bitirdi.

Mezuniyetinden sonra Mehmet Akif, Fransızcasını geliştirdi. 6 ay içinde Kur’an'ı ezberleyerek hafız oldu. Hazine-i Fünun Dergisinde 1893 ve 1894’te birer gazeli, 1895’te ise Mektep Mecmuası’nda "Kur’an'a Hitap", adlı şiiri yayınlandı, memuriyet hayatına başladı.

Akif’in Memurluk Yaşamı
Mehmet Akif, memuriyet hayatını 1893-1913 yılları arasında sürdürdü. Bakanlıktaki ilk görevi veteriner müfettiş yardımcılığı idi. Görev merkezi İstanbul idi ancak memuriyetinin ilk dört yılında teftiş için Rumeli, Anadolu, Arnavutluk ve Arabistan'da bulundu. Bu sayede halkla yakın temas halinde olma imkânı buldu. Bir seyahati sırasında babasının doğum yeri olan ipek Kasabası'na gidip amcalarıyla tanıştı. 1898 yılında Tophane-i Âmire veznedarı Mehmet Emin Beyin kızı İsmet Hanım’la evlendi; bu evlilikten Cemile, Feride Suadi, Emin, Tahir adlı çocukları dünyaya geldi. Mehmet Akif, edebiyata olan ilgisini şiir yazarak ve edebiyat öğretmenliği yaparak sürdürdü. Resimli Gazete de Servet-i Fünun Dergisi'nde şiirleri ve yazıları yayımlandı. İstanbul’da bulunduğu sırada bakanlıktaki görevinin yanı sıra önce Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi’nde (1906) kompozisyon (kitabet-i resmiye), sonra 1907yılında Çiftçilik Makinist Mektebi'nde Türkçe dersleri vermek üzere öğretmen olarak atandı.

2. Meşrutiyet'in Etkisi...
Sırat-ı Müstakim dergisinin ilk sayısının ön kapağı 2. Meşrutiyet ilan edildiğinde Mehmet Akif, Umur-ı Baytar-iye Dairesi Müdür Muavini idi. 2. Abdülhamit'in istibdat rejiminin şiddetli bir muhalifiydi, hatta 2. Abdülhamit'in yüzünü gördüğünde bile midesinin bulandığını hatıralarında anlatır. Bunun etkisiyle, Meşrutiyetin 10. günü sonra arkadaşı rasathane müdürü Fatin Hoca'nın yönlendirmesiyle, on bir arkadaşı ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne üye oldu. Ancak Mehmet Akif, üyeliğe girerken edilen yeminde yer alan "Cemiyetin bütün emirlerine, “bilâkayd ü şart” (kayıtsız şartsız) itaat edeceğim" cümlesinde geçen "kayıtsız şartsız" ifadesine karşı çıkmış. O; "sadece iyi ve doğru olanlarına” olarak değiştirerek yemin etti.

Mehmet Akif, cemiyetin Şehzadebaşı İlmiye Mahfelinde Arap Edebiyatı dersleri verir.
1907’de, Umur-i Baytariye Müdür Muavinliği görevini sürdürürken Darülfünun’da Edebiyat-i Osmaniye dersleri vermeye başladı.

2. Meşrutiyet’in ilanı Akif'in hayatında en büyük etkisi, yayın dünyasına adım atması oldu. Daha öce de bazı şiirlerini yayımlamıştı. Meşrutiyetten sonra Eşref Edip, Ebül’ula Mardin‘in çıkardığı ve ilk sayısı 27 Ağustos 1908'de yayımlanan Sırat-ı Müstakim dergisinin başyazarı oldu.

İlk sayıda Fatih Camii şiiri yayımlandı. Ebül'ula Mardin ayrıldıktan sonra dergi, 8 Mart 1912'den itibaren Sebil'ür-Reşad adıyla çıkmaya devam etti. Akif'in hemen hemen bütün şiir ve yazıları bu iki dergide yayımlandı. Gerek dergilerdeki yazılarında, gerekse İstanbul camilerinde verdiği vaazlarda Mısırlı bilgin Muhammed Abduh'un etkisiyle benimsediği İslam Birliği görüşünü yaymaya çalıştı.

1910 yılında gerçekleşen Arnavutluk İsyanı onu çok üzmüş ve arkasından gelecek kötü olayları sezmişti. Balkanlar'da artan düşmanlık duygularını ve doğabilecek isyanları önlemek için bir şeyler yapma arzusu duydu ancak Balkan Savaşı ile hüsrana uğradı. 1914’ün başında iki aylık bir seyahate çıkarak Mısır ve Medine'de bulundu. Mısır seyahati hatıralarını "El Uksur'da" adlı şiirinde anlattı.

1913’te kurulan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin halkı edebiyat yoluyla aydınlatma amacı güden neşriyat şubesinde Recaizade Ekrem, Abdülhak Hamid, Süleyman Nazif, Cenap Şahabettin ile beraber çalıştı. 2 Şubat 1913 günü Beyazıt Camisi kürsüsünde, 7 Şubat 1913 günü Fatih Camisi kürsüsünde konuşarak halkı vatanı savunmaya çağırdı.

Teşkilât-ı Mahsusa’ya Girmesi
Balkan Savaşı'ndan sonra, ilk olarak Umur-i Baytariye görevinden (1913), sonra yayınlarının hükümetle uygun düşmemesi nedeniyle aldığı ikaz üzerine Darülfünun müderrisliği görevinden (1914) ayrıldı. Yalnızca Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi'ndeki görevine devam etti. Harbiye Nezareti’ne bağlı Teşkilat-ı Mahsusa'dan gelen teklif üzerine İslam birliği kurma gayesi güden Almanya’ya (Berlin’e) Tunuslu Şeyh Salih Şerif ile birlikte gitti. (1914). İngilizlerle birlikte Osmanlı'ya karşı savaşırken Almanlara esir düşmüş Müslümanların kamplarında incelemelerde bulundu ve farkında olmadan Osmanlı’ya karşı savaşan bu Müslüman esirleri aydınlatmaya çalıştı. Fransız ordusundaki Müslümanlara yönelik yazdığı Arapça beyannameler cephelere uçaklardan atıldı. Almanya’da iken yazdığı Berlin Hatıraları adlı şiirini dönünce Sebilürreşad’da yayınladı.

İstanbul'a döndükten sonra 1916 başlarında Teşkilat-ı Mahsusa tarafından Arabistan'a gönderildi. Görevi, bu topraklardaki Arapları Osmanlı'ya karşı kışkırtan İngiliz propagandası ile mücadele etmek için "karşı propaganda" yapmaktı. Mehmet Âkif, Berlin'deyken heyecanla Çanakkale Savaşı ile ilgili haberleri takip etmişti. On dört ay süren savaşın zaferle sonuçlandığı haberini Arabistan'da iken aldı. Bu haber karşısında büyük coşku duydu ve Çanakkale Destanı'nı kaleme aldı. Arabistan dönüşünde iki ay Lübnan'da kalan Mehmet Akif, "Necid Çöllerinden Medine'ye" şiirinde bu seyahatini anlattı.

Dâr-ül Hikmet-il İslamiye Cemiyeti'ne Girmesi
Lübnan’da yaşayan Mekke Emiri Şerif Ali Haydar Paşa’nın daveti ile 1918’de bu ülkeye giden Akif, Lübnan’da iken Şeyhülislamlığa bağlı Dâr-ül Hikmet-il İslami’ye Cemiyeti başkâtipliğine atandı. Ahmet Cevdet, Mustafa Sabri, Said Nursi gibi isimlerin kurduğu ve Osmanlı Devleti ile diğer İslam ülkelerinde çıkacak dini meseleleri halletmek, İslam aleyhindeki gelişmelere yanıt vermek amacıyla kurulan bu örgütte çalışırken bir yandan da Sait Halim Paşa'nın “İslamlaşmak” adlı eserini Fransızcadan Türkçeye çevirdi.

İstiklal Savaşı'na Katılışı...
Mehmet Akif Ersoy Müze Evi, Mehmet Akif 24 Nisan 1920 günü Ankara'ya vardı. Millî mücadeleye şair, hatip, seyyah, gazeteci, siyasetçi olarak katıldı. Ankara'ya varışından bir süre sonra ailesini de yanına aldırdı.

Ankara’ya geldiği günlerde, Mustafa Kemal Paşa Konya vali vekiline telgraf göndererek Akif’in Burdur milletvekili seçilmesini sağlamasını istemişti. Haziran ayında Burdur’dan, temmuz ayında ise Biga’dan mebus seçildiği haberi meclise ulaştı. Akif, Burdur mebusluğunu tercih etti. Böylece 1920-1923 yılları arasında vekil olarak 1. TBMM’de yer aldı. Meclis kayıtlarında adı "Burdur milletvekili ve İslam şairi" olarak geçmektedir.

Ankara'ya varır varmaz ona verilen ilk görev, Konya Ayaklanmasını önlemek için halka öğütler vermek üzere Konya’ya gitmekti, büyük gayretine rağmen Konya’da kesin bir sonuca ulaşamadı ve Kastamonu’ya geçti. Halkı düşmana direnişe teşvik için 1920 yılının Kasım ayında Kastamonu’daki Nasrullah Camisi'nde verdiği ateşli vaaz, Diyarbakır’da basıldı ve tüm vilayetlere ve cephelere dağıtıldı.

Akif, Anadolu'ya geçerken Eşref Edip'e de arkasından gelmesini söylemişti. Eşref Edip, Sebil'ür Reşad Dergisi'nin klişesini de alıp İstanbul'dan ayrıldı Son olarak 6 Mayıs 1921 günü derginin 463. sayısını yayımlamışlardı. Akif derginin 464-466. sayılarını Eşref Edip ile beraber Kastamonu'da yayımladı, 464. sayı o kadar ilgi gördü ki birkaç kere basılıp Anadolu'ya ve askere dağıtıldı. 467. sayıdan itibaren yayıma Ankara'da devam ettiler. Derginin etkisi o kadar büyüktü ki, yaydığı yoğun duyguların hâkimiyetindeki Türk halkları etkilenmesinden korkan Rusya, gazetenin ülkeye girişini yasakladı.

1921'de Ankara'da Taceddin Dergâhına yerleşen Mehmet Akif, Burdur milletvekili olarak meclisteki görevine devam etmekteydi. O dönemde Yunanların Ankara'ya ilerleyişi karşısında meclisi Kayseri'ye taşımak için hazırlık vardı. Bunun bir dağılmaya yol açacağını düşünen Mehmet Akif, Ankara'da kalınmasını, Sakarya'da yeni bir savunma hattı kurulmasını önerdi; teklifi tartışılıp kabul edildi. Taceddin Dergâhında kaldığı ev Mehmet Akif Ersoy Müzesi olarak ziyarete açıktır.

İstiklâl Marşı'nı yazması...
Savaştan sonra “Allah bu millete bir daha istiklal Marşı yazdırmasın” demiştir...

Kastamonu Nasrullah Camii’nde Mehmet Akif Ersoy'un vaaz verdiği kürsü Osmanlı alfabesiyle yazılmış İstiklal Marşı Aynı dönemde Millî Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Bey'in ricası üzerine arkadaşı Hasan Basri Bey kendisini ulusal marş yarışmasına katılmaya ikna etti. Konulan 500 liralık ödül nedeniyle başlangıçta katılmayı reddettiği bu yarışmaya, o güne kadar gönderilen şiirlerin hiçbiri yeterli bulunmamıştı ve en güzel şiiri Mehmet Akif'in yazacağı kanısı mecliste hâkimdi. Mehmet Akif'in yarışmaya katılmayı kabul etmesi üzerine kimi şairler şiirlerini yarışmadan çektiler. Şairin orduya ithaf ettiği İstiklâl Marşı, 17 Şubat günü Sırat-ı Müstakim ve Hâkimiyet-i Milliye de yayımlandı. Hamdullah Suphi Bey tarafından mecliste okunup ayakta dinlendikten sonra 12 Mart 1921Cumartesi günü saat 17.45'te ulusal marş olarak kabul edildi. Akif, ödül olarak verilen 500 lirayı Hilal-i Ahmer bünyesinde, kadın ve çocuklara iş öğreten ve cepheye elbise diken Dar’ül Mesai vakfına bağışladı.

On gün aralıksız çalışıp yazdığı İstiklal Marşı için kendisine verilen para ödülünü almamış, geri çevirmiştir.

Edebi hayatı...
Mehmet Akif, şiir yazmaya Baytar Mektebi'nde öğrenci olduğu yıllarda başladı. Yayımlanan ilk şiiri Kur’an'a Hitap başlığını taşır. 1908'den itibaren aruz ölçüsü kullanarak manzum hikâyeler yazdı. Hikâyelerinde halkın dert ve sıkıntılarını anlattı. Balkan Savaşı yıllarından itibaren destansı şiirler yazmaya başladı. İlk büyük destanı, “Çanakkale Şehitleri’ne “başlıklı şiiridir. İkinci büyük destanı ise Bursa'nın işgali üzerine yazdığı “Bülbül” adlı şiiridir. Üçüncü olarak da İstiklâl Marşı'nı yazarak İstiklâl Savaşı'nı anlatmıştır. "Sanat, sanat içindir" görüşüne karşı çıkan Mehmet Akif, dinî yönü ağırlıkta bir edebiyat tarzı benimsemişti. Edebiyat dili olarak Millî Edebiyat akımına karşı çıktı ve edebiyatta batılılaşma konusunda Tevfik Fikret ile çatışmıştır.

Mehmet Akif Yapıtları
Şairin Safahat adı altında toplanan şiirleri 8 kitaptan oluşmuştur. Şair, İstiklal Marşı’nın Safahat'a koymamıştır. Nedenini ise şöyle açıklar: "Çünkü ben onu milletimin kalbine gömdüm". Kitap: “Safahat” (1911) 44 manzume içerir. Siyasal olaylar, mistik duygular, dünyevi görevlerden bahsedilir.

Kitap: “Süleymaniye Kürsüsünde” (1912) - Süleymaniye Camisi'ne giden iki kişinin söyleşileri ile başlar, kürsüde Seyyah Abdürreşit İbrahim'in konuşturulduğu uzun bir bölümle devam eder.

Kitap: “Hakkın Sesleri” (1913) Topluma İslami mesajı yaymaya çalışan on manzumedir.

Kitap: “Fatih Kürsüsünde” (1914) Fatih Camisi'ne giden iki kişinin söyleşileri ile başlar, vaizin uzun konuşması ile devam eder.

Kitap: “Hatıralar” (1917) Akif'in gezdiği yerdeki izlenimleri ve toplumsal felaketler karşısında Allah'a yakarışını içerir.

Kitap: “Asım” (1924) Hocazade ile Köse İmam arasındaki konuşmalar şeklinde tasarlanmış tek parça eserdir.

Kitap: “Gölgeler” (1933) 1918-1933 arasında yazılmış 41 adet manzumeyi içerir. Her biri, yazıldıkları dönemin izlerini taşır.

Kitap: “Safahat” (Toplu Basım) (ilki 1943) 6 Safahatını bir araya getirir.

Mehmet Akif Ersoy’un ölümünün 75. ve İstiklal Marşı’nın Kabulünün 90. Yılı olması nedeniyle 2011 yılı T.C. Başbakanlığı tarafından "Mehmet Akif Ersoy Yılı" olarak ilan edilmiştir. Yıl boyunca yapılacak çalışmaların sorumluluğu Kültür ve Turizm Bakanlığı'na verilmiştir.

Cumhuriyet gazetesi yazarı Mustafa Ekmekçi, 23 Ekim 1985 tarihli yazısında, M. Akif vefat ettiği sırada hem Cumhurbaşkanı hem de CHP Genel Başkanı olan Atatürk’ün tavrını şu şekilde nakleder:

“… cumartesi günkü ‘Arnavut Elçiliğinde… Başlıklı Ankara Notlarında Mehmet Akif’e de değinmiş, Atatürk’ün onun cenazesiyle ilgilenmemesine karşılık, ondan bir süre sonra ölen Abdülhak Hamit için yaveriyle birlikte çiçek gönderdiğini yazmıştır. Bu konuyu kurcalamayı sürdürdüm, ilginç şeyler çıktı. Abdülkadir Karahan’ın bana anlattığına göre, Orhan Veli, cenazenin kaldırılacağı gün, Abdülkadir Karahan’a:

‘Akif’in cenazesini dört hamal getirmiş. Emin Efendi lokantasının önüne bırakmışlar. Bu nasıl olur?’ diye haber verir. Abdülkadir Karahan kolları sıvar. Gidip Akif’in cenazesini Türk bayrağına sararlar. Bir yandan da öğrencileri toplamağa girişirler. 300-400 öğrenci toplaşır. Tıp Fakültesi’nde öğrenci olan Fethi Tevetoğlu’nun da tıp öğrencileri topladığını öğrenmiştim. Mezarı başında konuşan öğrencilerden biri de Fethi Tevetoğlu muydu?

Öğrencilerin, ‘İstiklal Marşı’ ozanı Akif’in cenaze törenini böyle görkemli bir biçimde kaldırmaları bir açıdan kimine göre doğal karşılanabilir. Ancak yıllar, özellikle 1950’den sonra, Akif’in adı gericilerin, sağcıların bayrak olarak kullanmak isteyecekleri bir ad olacak! Her fırsatta Mehmet Akif adı, bu açıdan yinelenecektir.

Cenazenin böyle kaldırılışına Mustafa Kemal çok üzülecek. Törenden sonra İstanbul’a geldiği bir gün Pera Palas’ta, Yüksek Ticaret Okulu’nun yıllık balosunda, kendisine gösteri yapan, ‘Yaşa Gazi’ diye bağıran gençlere: “Ben size devrimleri emanet ettim. Siz ise, benim devrimlerime karşı olan Mehmet Akif’in cenazesini büyük törenle kaldırdınız” diye sitemde bulunur. Ağır konuşur!

Atatürk’ün yanında bulunan İsmail Müştak (Mayakon), Abdülkadir’in (Karahan) mezarı başında konuşma yaptığını söyleyince, Atatürk ‘Getirin onu buraya’ der.

Abdülkadir Karahan, bir arkadaşının haber vermesi üzerine kaçar. Savcı yardımcılarından Karaşıhlı Ahmet Bey’in evinde saklanır. Sonra, emniyette Karahan’a, ‘Senin nene lazım Akif’in mezarında konuşmak?’ diye çıkışırlar”

Burhan Bozgeyik, Mustafa Ekmekçi’nin bu yazısını okuduktan sonra, Fakülteden hocası olan Abdülkadir Karahan’la görüşmüş ve olup bitenleri bir kere de birinci ağızdan dinlemiş: “Karahan, Ekmekçi’nin yazdıklarını tasdik etti. ‘Aynen vaki’ olduğunu söyledi.”

Akif’in Mısır yılları...
İstiklâl Madalyası ile ödüllendirilen Mehmet Akif, 1922 yılında sağlık gerekçesi ile milletvekilliğinden istifa etti. 1923 yılının mart ayının son günlerinde ortadan kaybolan yakın arkadaşı Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’in Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Kumandanı Topal Osman tarafından öldürüldüğünün anlaşılması üzerine kendine yeni bir yurt bulması gerektiğini hissetti. Bir süredir kendisini Mısır’a davet eden Mısır Hıdivi Abbas Halim Paşa'nın davetine uydu ve böylece kışlarını Mısır’da geçirmeye başladı. Onun ülkeden ayrılışını 1924’te Halifeliğin kaldırılması veya 1925 yılında çıkarılan Şapka Kanunu ile açıklayanlar vardır.

Akif, gitmeden önce Kur’an'ın mealini hazırlamak için Diyanet İşleri Başkanlığı ile anlaşma imzaladı. Kuran çevirisini yapabilecek tek adam olarak görüldüğünden Kur’an-ı Kerim'i Türkçeye tercüme işine girişmesi için 1908'den itibaren yoğun bir ısrar vardı. Tercüme işine kesinlikle yanaşmayacağı anlaşılınca, bir Kur’an-ı Kerim meali yazmak hususunda güçlükle razı edilmiştir.

Yurda dönüşü ve ölümü…
Siroz hastalığına tutulunca hava değişikliği iyi gelir düşüncesiyle önce Lübnan’a, sonra Antakya’ya gitti fakat Mısır’a hasta olarak döndü. 17 Haziran 1936’da tedavi için İstanbul’a döndü. Yurda döndüğünde, Mustafa Kemal Atatürk için şu sözleri söylemişti:

"Mısır'da 11 yıl kaldım. Fakat 11 saat daha kalsaydım artık çıldırırdım. Sana hâlisane bir fikrimi söyleyeyim mi: İnsanlık da Türkiye'de, Müslümanlık da Türkiye'de, hürriyetçilik de Türkiye'de. Eğer varsa, Allah benim ömrümden alıp Mustafa Kemal'e versin!"

27 Aralık 1936 tarihinde İstanbul’da, Beyoğlu’ndaki Mısır Apartmanı’nda hayatını kaybetti. Edirnekapı Mezarlığı’na gömüldü. Cenazesine resmi bir katılım olmadı ancak büyük bir üniversiteli genç topluluk katıldı. Mezarı iki yıl sonra, üniversiteli gençler tarafından yaptırıldı; 1960’ta yol inşaatı nedeniyle kabri Edirnekapı Şehitliği’ne nakledildi. Mezarlıkta Süleyman Nazif ve arkadaşı Ahmet Naim Bey'in arasında yatmaktadır.

Mehmet Akif Ersoy`a neden devlet tarafından sahip çıkılmadığının sebebini anlamak için, ölümünden çok daha gerilere gitmek gereklidir. Gönüllü olarak Mısıra bir, “sürgün” olarak gittiğinde aramak lazım bu sorunun cevabını...

Birinci mecliste mebus olan M. Akif Ersoy, ikinci meclis seçimlerinde aday dahi gösterilmemiştir. Hatta kendisine bir maaş dahi bağlanmayan M. Akif Ersoy, ülkedeki her değişimi de desteklemek istemiyordu. Kendisinin şeriat bağımlılığı, kişiliği ve güçlü kalemi; o günkü şartlar altında resmi ideoloji ile bütünleşemiyordu. Büyük vatan sevgisinin yanında, geçmişi de silmek istemiyordu M. Akif Ersoy. Bunu en güzel olarak Akif’in kişiliğini ortaya koyan şu şiirinden anlamak mümkündür.

Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem,
gelenin keyfi için geçmişe asla sövemem.
Biri ecdadıma saldırdı mı hatta boğarım,
boğamazsam hiç olmazsa yanımdan kovarım.
Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam
hele hak namına ölsem haksızlığa tapamam.
Yumuşak başlı isem kim demiş uysal koyunum?
Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boynum.
Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim
onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim,
adam aldırma da git, diyemem aldırırım.

Bir başkası:
İhtiyar amcanı dinler misin oğlum Nevruz
Ne büyük söyle ne çok söyle, yiğit işte gerek
Lafı bol, karnı geniş sözleri taklit etme
Sözü sağlam, özü sağlam adam ol, ırkına çek
İşte burada söz edilen “ırk” Türk milleti ırkıdır kuşkusuz.
Türk eriyiz, silsilemiz kahraman
Müslüman’ız hakka tapan, Müslüman

M. Akif Ersoy; Muhittin Nalbantoğlu “Türkiye Cumhuriyeti Çökerken” adlı yapıtı sayfa 236. Yeniçağ Gazetesi 2003 yılındaki yayınındaki alıntıda, M. Akif’ Atatürk hakkındaki yalan yanlış düşüncelerini bizlere kasıtlı olarak aktarmışlar. İşin gerçeği M. Akif Atatürk hakkında öyle söylenildiği gibi değil de daha olumlu, dahi kendi ömründen bile ömür verebilecek kadar temennide bulunur.

Mehmet Akif: “Mısır’da 11 yıl kaldım. 11 Saat daha kalsaydım çıldırırdım. Sana halisane fikrimi söyleyeyim mi?

İnsanlıkta Türkiye de, milliyetçilikte Türkiye de, Müslümanlıkta Türkiye de, Hürriyetçilikte Türkiye de. Eğer varsa, Allah benim ömrümden alıp, Mustafa Kemale versin” der.

Dahi ayrıca Mehmet Akif Mustafa Kemal için, arkadaşı ve dostu Hakkı Tarık Us’a ölüm döşeğinde şöyle demiştir: “Ben hayatımda hiç yemin etmedim. Son nefesimi alıp verdiğim şu ahir ömrümde yemin ederek söylüyorum ki; eğer Atatürk olmasaydı o İstiklal Savaşını kazanamazdık” der.

Mehmet Akif; İslamcı Aydınlar safındaydı. Kendisine bunun için İslamcı Şair denilmiştir. Ama Mehmet Akif için Türk ve Türklük daima başta kalmak şartıyla. Bir gün Mehmet Akif, Türk Milletinin ateşle imtihan edilip, ölüm kalım savaşı vermiş olduğu İstiklal Savaşı yıllarında, bir grup kendi dünya görüşünü paylaşan arkadaşlarıyla yakın dostu içinde olur.

Dava arkadaşı Hasan Basri Çantay’ı ziyaret için Balıkesir’e gelmişler ve arkadaşlarından birisini teşkilat kurmak amacıyla Gönen İlçesine göndermişler ve oturup sohbet ederken gönderilen o şahıs gelmiş ve Gönen’de yerli Rumların oradaki Türklere baskı uygulayıp zulmettiklerini söylemiştir. Bunun üzerine Mehmet Akif, orada Türk Ocakları olup olmadığını sormuş: 'Yok' denilince. Orada derhal bir Türk Ocakları Şubesi açarak karşı faaliyette bulunmalarını söylemiştir.” Akif'i iyi tanımayanlara duyurulur.

Onun; o günlerdeki duygularına anlamak gerekir. Akif’in kişiliğine ve geçmişine bakmak gerekir. O karmaşalı günlerin karşısında uygu ve düşüncelerinin ne ona bakmak gerek.

Mehmet Akif’in şöyle dediğine dair ispat edilmemiş, mektuplarında rastlanmamış: “Arkamda hafiye gezdiriyorlar. Ben, vatanını satmış ve memlekete ihanet etmiş adamlar gibi muamele görmeye tahammül edemiyorum. İşte, bundan dolayı gidiyorum” dediği bir yalan olarak Akif adına uydurulmuştur.

Selamlar! Sn. Barbaros, Mehmet Akif Hükümet tarafından sürgün edilmemiştir. Ancak Mısır’a gidişini “gönüllü sürgün” olarak tanımlayabiliriz. Eğer resmi bir sürgün söz konusu olsaydı, kendisine Mustafa Kemal tarafından Kur’an’ın tercümesi verilmezdi. Kur’an’ın tercümesi için bizzat Mustafa Kemal tarafından ise ölçülen Akif; Mustafa Kemal’in Mehmet Akif ile bir problemi olmadığının kanıtıdır.

Mehmet Akif Ersoy’un ölümü ve cenaze töreni hakkında Mustafa Kemal’in ne kadar bilgisi olduğunu bilmek mümkün değildir. Bilinen gerçek şudur ki: Zamanın başbakanı Şükrü kaya İstanbul valisine verdiği talimatla, Akif’in cenaze namazı törenine destek verilmemesini istemesidir.

Mehmet Akif’in Gönüllü sürgün portresi, Millî Mücadele’den ve Cumhuriyetin ilanından sonra Mehmet Akif iki türlü hayal kırıklığına uğrar. Biri yanlış anlaşılmanın yol açtığı hayal kırıklığı, diğeri şahsının hedef haline getirilmesi.

Saldırılar “Bir çöl bedevisinin peşinden giden adam”, “Sen git de kumda oyna” gibi sözler. Şukufe Nihal, Agâh Sırrı Levent ve Hasan Ali Yücel gibi isimlerin “ülkenin Akif’e ihtiyacı yoktur” türünden iddiaları ve bu iddiaların oluşturduğu güvensizlik. Üstelik kendisinin içinde yer aldığı Birinci Meclis’teki birinci grup ani bir seçimle tasfiye edilmiş, can dostu Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey Meclis’te Topal Osman tarafından öldürülmüş, Sebilürreşad gazetesi kapatılmış. Eşref Edip İstiklal Mahkemelerinde yargılanmıştır. Böyle bir ortamda kendisini güvende hissedemeyen Akif, Mısır’a gitmiştir.

Çanakkale Zaferi’nin yıldönümünde dönemin ünlü şairlerinden biri: “Çanakkale ile ilgili en güzel şiiri Türk olmayan biri yazmıştır, çaresiz onu okuyacağım” diyerek Akif’in Çanakkale Şehitlerine şiirini okur. Bunu duyan Akif, çocuklar gibi hıçkırarak ağlar. (Akif’in Arnavut olduğu söylense de Türk olduğunun kanıtları daha fazladır) Vatanı için canını vermekte biran bile tereddüt etmeyen bir ruh, birden kendisini ülkesine problem plan bir insan gibi hissetmeye başlar. Ankara’dan İstanbul’a gider. Sosyal ve siyasal olaylar kendi ve değerleri aleyhinde estiği düşüncesine kapılır. Bir şiirinde “Hanümansız bir serseriyim öz diyarımda” diye ifade ettiği bir bedbinlik içinde bulur kendini.

Büyük ısrarlarla kendisine verilen Kur’an tercümesi için ve Abbas Halim Paşa’nın çağrısı üzerine Mısır’a gider. Bu gidiş yanlış anlaşıldığına inanan bir adamın gönüllü sürgünü gibidir. Mısır, Akif için kırgınlık, hüzün, yakıcı ve derin bir hasret ve yalnızlık demektir. Ve Akif için Mısır, “Canı, cananı, bütün varımı alsın da Huda Etmesin beni tek vatanımda dünyada cüda” diyen bir vatanseverin Türkiye hasreti. Sırf dostlarına yakın olmak için birkaç kez evini değiştiren bir gönül adamının dostluk hasreti, bütün hizmetlerine ve fedakârlığına rağmen dışlanan ve yanlış anlaşıldığına inanan bir yüreğin burukluğu ve Türkçe sevdalısı bir şairin güzel dilinden uzak kalma hasreti demekti.

Akif, tam on bir yıl bu hasretle ve hüzünle yaşadı. Mısır’da hep yalnız ve yaralıydı…
Ne oradaki dostları ne davet edildiği konaklar ne Nil’ in egzotik güzelliği, ne Mısır piramitlerinin esrarlı ihtişamı. O kırık, yaralı ve hasretin yakıp kavurduğu yüreğiyle baş başadır.

Hilvan’da yoksul ve münzevi bir hayat yaşamaktadır. Eşref Edib’ e gönderdiği mektupta bunu belirtir; “Ben refikamın senelerden beri devam eden hastalığı, memleketin de pahalılığı dolayısıyla fevkalade müzayaka çekiyorum. Çok zamanlar Hilvan’dan Mısır’a inmek için yol parası bulmak müşkülatına uğruyorum.” Mısır’da kendi kendisiyle, çevirisine uğraştığı Kur’an’ la, özlemin bütün renk ve çeşitlerinden beslenen bir mahrumiyetle baş başadır.

Bu hasretle Kahire’ye indiğinde hep Hacı Bekir Acentesine uğruyor, birkaç kelime konuştuktan sonra bir köşede dakikalarca oturuyor, çünkü “Burası O’nun gözünde on sekiz milyon Türk’le görüştüğü yerdir. Bu Hacı Bekir Kutuları, bu güzel Türkçe, bu dükkân Vatandır.” Akif in Mısır’da kalmasını şapka giymemek gibi bir nedene bağlayanlar iddiaları kadar basittir. Akif ne şapka ne fes derdindeydi. O, yaşanmış, halen yaşayan, yaşanacak olan bir uygarlığın adamı ve şairiydi. Yurda dönüşü ve ölümü:

Siroz hastalığına tutulunca hava değişikliği iyi gelir düşüncesiyle önce Lübnan’a, sonra Antakya’ya gitti fakat Mısır’a hasta olarak döndü. 17 Haziran 1936’da tedavi için İstanbul’a döndü.

Yurda döndüğünde, Mustafa Kemal Atatürk için bir arkadaşına şu sözleri söyler: “Mısır’da 11 yıl kaldım. Fakat 11 saat daha kalsaydım artık çıldırırdım. Sana halisane bir fikrimi söyleyeyim mi: İnsanlık da Türkiye’de, Müslümanlık da Türkiye’de, hürriyetçilik de Türkiye’de. Eğer varsa, Allah benim.

Ömrümden alıp Mustafa Kemal’e versin” 27 Aralık 1936 tarihinde İstanbul’da, Beyoğlu’ndaki Mısır Apartmanı’nda hayatını kaybetti. Edirnekapı Mezarlığı’na gömüldü. Cenazesine resmi bir katılım olmadı ancak büyük bir üniversiteli genç topluluk katıldı. Mezarı iki yıl sonra, üniversiteli gençler tarafından yaptırıldı; 1960’ta yol inşaatı nedeniyle kabri Edirnekapı Şehitliği’ne nakledildi. Mezarlıkta Süleyman Nazif ve arkadaşı Ahmet Naim Bey’in arasında yatmaktadır.

Sonra Mehmet Akif öyle yobaz biri de değildir...
Atatürk, cumhuriyet ve devrimlerine karşı olan birçok zevat, Mehmet Akif’inde karşı olduğunu daha çok çakma tarihçiler uydururlar. Aşağıdaki sözlerine baktığımızda Batı musikisine özlemle baktığına tanık oluruz.

O dönemde birçok yobaz, “resim yapmak günah” derken, Mehmet Akif’in kızı, Suat, Nazım Hikmet’in anası Celile Hanım’dan resim yapma dersleri almıştır. Daha doğrusu, Mehmet Akif, sanıldığı gibi değil, Müslüman Türk toplumunun gelişim dinamizmini engelleyen eski geleneklere karşıydı. 1936 yılında Emine Abbas Hanım’a yazdığı mektubunda şunları demişti: “Paris’teyken dünyanın en büyük sanatkârlarını dinlediniz. Ne mutlu size! Bendeniz son zamanlarda hanede musikisinde adeta iğrenir gibi oldum.”

Akif’in resimde eşi İsmet Hanım, oğlu Emin Bey,
 kızı Feride Hanı çağdaş giysiler içinde!

Akif’in Emine Abbas Hanım’a yazdığı mektubunda “hanede musikisi” diye adlandırdığı alaturka musikiden “iğrenir gibi” demesi, alaturka musikinin “uyuşturucu nedamet” diye söz eden Atatürk gibi düşündüğüne işarettir.

Aşağıdaki şu betine bakarsak:
Ne musikimize girmiş uyuşturur ne gamet
Ne şiirimizden olur tarumar fikir-i hayat.

Atatürk’ün alaturka musikiyi (salt altı ay) yasak etmiş. Amaç, Batının çok sesli musikisini kulaklara alıştırmak için. Bundan dolayı Atatürk’e karşı, karşı devrimci yobaz tayfaları “gelenek ve hatta din düşmanı” olarak ilan ettiler. Lakin Akif’te Atatürk’e benzer düşüncede olduğunu gizlerler…

Dahi Mehmet Akif, Kurtuluş Savaşı’ndan sonraki çağdaşlaşma adımlarına karşı değildi. Bazı uygulamalardan rahatsızdı ancak. Örneğin Akif’in 1925 yılında çıkarılan “Şapka Devrimi’ne karşı olduğu için ülkeyi terk edip Mısır’a yerleştiğini” söylerler.

Atatürk Akif’e verdiği bir görev var:
Akif’e TBMM’nin kendisine verdiği Kur’an’ın Türkçeye çevrisi ve açıklanması görevi. Bu görevi rahat bir biçimde yerine getirebilmesi için Mısır’a gitmiştir. Dahi, bu görev için kendisine TBMM’i bir miktar özel bir tahsisat da yapmıştır.

Mehmet Akif aslında Mısır’a çok önce gitmek istemiş, lakin Kurtuluş Savaşı yılları, önce Ankara’ya gitmiş, Kurtuluş Savaşı’na katılmıştır. Mısır yolculuğunu erteleyerek Kurtuluş Savaş sonrasına bırakmıştır.

Akif, ilk olarak 1923 yılında Abbas Hilmi Paşa ile Mısıra gitmiş, yedi ay orada kalmış.

1924 yılında geriye Türkiye’ye dönmüştür. Akif, 1924 yılı sonu ikinci kez Mısır’a gitmiştir. 1925 yılında yeniden Türkiye’ye dönmüştür.

1925 yılında tekrar üçüncü kez Mısır’a gitmiştir. Bu gidişi “Şapka Devrimi” sonucu değildir. Bu gidiş, TBMM onayı ile kendisine verdiği, “Kur’an’ı Türkçeye çeviri” içindi.

Akif bu arada “Selahattin-i Eyyubi” adlı bir piyes yazmakta vardı niyetinde...
Mehmet Akif, Mısırda Kur’an tercümesini içine sindiremez; Kur’an tercüme işinin, bir düşünceden daha zor olduğunu anlamış, Kur’an’ı bir şair olarak kendisinin hakkıyla Türkçeye tercüme edemeyeceğini hissetmiştir. Akif, yakınlarına yaptığı tercümeyi beğenmediğini, Kur’an’daki ifadelerin tam karşılığını tercümeye yansıtamadığını, kısacası çevriyi hakkıyla yapamadığını açıklamıştır. 1931’de daha önce yapıp gönderdiği tercümeleri geri istemiş, aldığı avansı da geri vermiştir. Kur’an mealini soranlara, daha eksikleri olduğunu, üzerinde daha çalışılması gerektiğini, kendisini tatmin etmeyen bir eserin başkalarını da tatmin etmeyeceğini belirtmiştir. Son hastalığında, “iyi olursam getirir, üzerinde meşgul olurum. Belki o zaman basılabilir” demiştir.

Atatürk döneminin din adamı Ercüment Demirer, Mehmet Akif'in Kur’an tefsir ve tercümesinden neden vazgeçtiğini şöyle ifade etmiştir:

"Mehmet Akif yazdığı tefsiri noksan yaptığını, tam karşılığını veremediği düşüncesine kapılarak yırtmıştır. Nitekim bize, 'Kur’an'ı istediğim şekilde tefsir edemedim' demişti. Mehmet Akif Kur’an'ın sadece ölüler için okunan bir kitap olmadığını iyi bilenlerdendi. Buna işaretle manzum olarak şöyle söylemiştir:

Açarız nazmı celilin bakarız yaprağına
Yahut üfler geçeriz, ölünün toprağına,
İnmemiştir hele Kur’an, bunu hakkıyla bilin,
Ne mezarlıkta okunmak ne de fal bakmak için";

Atatürk, Akif'in Kur’an Tercümesinin Peşinde
Akif, Kur’an tefsir ve tercümesini hakkıyla yapamayacağını düşünse de Atatürk, Akif'in bu görevin üstesinden geleceğine hep inanmıştır. Bu nedenle de Akif'in Kur’an tercümesinin izini sürmüştür.

Bunun üzerine Atatürk Hakkı Tarık Us'u Mehmet Akif'le görüşmeye göndermiştir. Hakkı Tarık Us Akif'e gidip, "Atatürk'ün tercümeyi istediğini" söyleyince Akif yaptığı tercümeleri Mısır'da birisine verdiğini, onun da başka birine verdiğini, ancak zaten yaptığı tercümeyi beğenmediğini, eğer iyileşirse yeniden bir cüz yaparak onu Atatürk'e takdim edeceğini, Atatürk beğenirse tercümeye devam edeceğini belirtmiştir. Hakkı Tarık Us, bütün ısrarlarına rağmen mevcut tercümenin nerde ve kimde olduğunu öğrenememiştir.

Asaf İlbay bu konuda Atatürk'ün şöyle dediğini aktarmıştır:
"Şair Akif'e Kur’an tercüme edilmesi vazifesi verildi ve kendisine 10.000 lira gönderilmiş olduğu halde bugün yarın diye işi uzatmakta ve nihayet tercümeyi güya meçhul bir adrese göndermiş olduğu cevabını vermektedir."

Atatürk, adeta bıkıp usanmadan Akif'ten tercümeyi istemiş ve her şeye rağmen Akif'in 1936 yılına kadar tercümeyi bitirip kendisine teslim edeceğini düşünmüştür. Ancak bu beklentisi sonuçsuz kalmıştır. Bu durum Atatürk'ün Akif'e kırılmasına neden olmuştur.

Karşı Devrimci softalar, bu gerçekleri bilerek veya bilmeyerek Akif'in yaptığı Kur’an tercümesinin namazda okutulacağını düşünerek tercümeyi yaktığını iddia etmişlerdir.

Ayrıca Akif, gerçekten de Kuran'ın Türkçe tercümesinin namazda okutulacağını düşündüyse bu düşüncesinde yanıldığı çok açıktır. Çünkü bilindiği gibi Akif'in yapamadığı, yapmadığı Kur’an'ın Türkçeye tefsir ve tercümesini Atatürk, TBMM'nin onayıyla Elmamlılı Hamdi Yazır'a yaptırmıştır. Yazır'ın yaptığı tercüme de o hiçbir zaman namazda kullanılmamıştır.

Akif: “Allah Benim Ömrümden Alsın Mustafa Kemal'e Versin"
Atatürk ve Cumhuriyet düşmanı Karşı devrimci softalarca neredeyse “Atatürk düşmanı” olmakla itham edilen Mehmet Akif, Mısır'dan Türkiye'ye döndüğünde Atatürk hakkında aynen şunları söylemiştir:

"Mısır'da on bir yıl kaldım. Fakat on bir saat daha kalsaydım artık çıldırırdım. Sana halisane (gerçek) bir fikrimi söyleyeyim mi: İnsanlık da Türkiye'de milliyetçilik de Türkiye'de Müslümanlık da Türkiye'de, hürriyetçilik de Türkiye'de. Allah benim ömrümden alıp Mustafa Kemal’e versin” der. Akif'in böyle bir söz söylemediğini iddia edenlere yanıt için bkz.

Akif'in Sıkıntılı Dönemleri Olmuştur...
Bu gerçeklere karşın Akif'in Cumhuriyet döneminde bazı sıkıntılar çektiği de doğrudur. Ancak Akif, Atatürk'e “ona ömrünü verecek kadar" çok sevmektedir. İstiklal Marşı'nı yazması, bağnaz bir İslam anlayışına sahip olmaması gibi nedenlere Akif'i çok takdir etmiştir. Böyle olduğu için

Atatürk; Kur’an'ın Türkçeye tefsir ve tercüme işini herkesten önce ona vermeyi doğru bulmuştur. Ancak Akif'in bir türlü bu işi tamamlayamaması Atatürk'ü Akif konusunda biraz hayal kırıklığına uğratmıştır. Atatürk, çok önem verdiği “Kur’an’ın Türkçeye çevirme işini” yarım bıraktığı için 1930'larda Akif'e kırgındır.

Gerçek bir Müslüman, gerçek bir vatansever, büyük bir şair olan Mehmet Akif sirozdan vefat etmiştir. Çünkü siroz hastalığının tek nedeni alkol değildir. Doktor raporlarına göre sirozdan vefat eden Atatürk'e "ayyaş" damgası yapıştıran softalarımız, "dindar" diye sahip çıktıkları Akif'e şiroz hastalığından ölmüştür.

Milli Şair M. Akif Ersoy’un Oğlunun Hazin Ölümü...
Rasim Cinisli, “Bir Devrin Hafızası” kitabında anlattığına göre İsmail Kahraman’ın eline geçen MTTB, o günlerde, Milli şair Mehmet Akif Ersoy’un oğlu Emin Ersoy, kalacak yeri olmadığından ve yiyecek, içecek sıkıntısı da çekmekte iken önceki MTTB başkanı olan Rasim Cinisli, Emin Ersoy’a hem yiyecek yardımı yapıyor hem de MTTB lokalinde kalmasını sağlıyordu. İsmail Kahraman MTTB Başkanlığına geçtikten sonra Emin Ersoy’u kapı dışarı sokağa atılıyordu.

O günlerde askerde olan Rasim Cinisli olayı duyar ama Emin Ersoy’a ulaşmaya çalışsa da ulaşmaz. Kısa bir süre sonra ise Emin Ersoy sokakta donarak ölür. Milli şairin oğlu, İsmail Kahraman’ın sokağa atmasıyla donarak sokakta ölmüştür.

Selman ZEBİL 27 Aralık 2022

Kaynakça Genel

Kaynak: Sinan Meydan, “Atatürk ile Allah Arasında, Bir Ömrün Öteki Hikâyesi", 4. bas, İst. 2012, s. 673-679
Ersoy, Mehmet Akif (2011). Safahat. İstanbul: Karanfil Yayıncılık
Ersoy, Mehmet Akif (2012). Tefsir Yazıları ve Vaazlar.
Ersoy, Mehmet Akif (2012). Kur'an Meali.
Ersoy, Emin (Mart 2011). Babam Mehmet Akif (İstiklal Harbi Hatıraları)
Özlük, Nuran (Temmuz Türk Basınında Mehmet Akif Ersoy Polemikleri
Sırat-ı Müstakim Mecmuası (2 Cilt olmak üzere 1-52. Sayılar) (Ocak 2013)
Kara, İsmail (2013). Elemim Bir Yüreğin Karı Değil İstanbul: Timaş Yayınları

OSMANLIYI ÇÖKERTEN TARİKAT ve CEMAATLERİN 300 YILLIK DEĞİŞMEZ DURUMU

17. Yüzyılda Tekkeler, Medreseler ve Kadızadeliler Harekâtı ve Günümüzede Değişen Birşey Yok

17. yüzyılda tarikat ve cemaatlerin güdümüne giren medreseler önce fikren kendilerine uymadıkları için tekkelere karşı anlaşmazlık savaşları verdiler. Bu zamanla boyutunu aşarak derinleşti, Osmanlı devletini çökertir duruma geldiler. Çünkü medreselerde gericilikle başlayan durgunluk, tekkelerdeki canlılığı yok etti, bağnazlığa işi vardırdılar...

17 yüzyıla kadar Osmanlı sultanları ve idarecilerinin ulema, şeyh, gibi kişilere hoşgörü ile bakıyor ve tolerans gösteriliyordu. Tarikat ve cemaatler bu hoşgörü ve toleransı istismar etmekte hiç geri durmuyorlardı. Genelde bu hoşgörü, Sünnilik adına oldukça toleranslı oluyorlardı ama onlar böş durmuyorlar, sürekli devletin atını oyuyorlardı. Bu arada Osmanlı tekke ve zaviyelere ise bu kadar hoşgörülü davranılmıyordu. Yani 17. yüzyılda git gide yüzünü tek yöne çeviren Osmanlı Devleti'nin siyasi fikri İslamcı şeriata muhalif hareketlere sert müdahaleleri olmakta idi. Cezalar ağır bicinde idamla, hafif biçimde sürgünle yerine getiriliyordu.

Osmanlı Devleti'nin 16. yüzyılın sonları ve 17. yüzyılın ilk yarısına kadar uzanan dönemdeki sıkıntılar, devlet ve toplumun nerdeyse tamamını yakından etkileyen olaylar, toplum kendisini gözden geçirmesine ve yeni tavırlar almasına neden oldu. 17. Yüzyıla gelindiğinde iyice ağırlaşmış şartlar, devletin içine düştüğü durum her kesimden insanları etkilemekteydi. Doğal olarak devlet idarecileri ve toplumun fertleri kendi seviyesine uygun tepkilerde göstererek çareler bulmaya çalışıyorlardı. Osmanlı bilim ve fikir adamları hal çaresi için “nasihatname” türü risaleler ile uğraşıyorlardı. Koçi Bey “Nasihatname” risalesini 4. Murat ve Sultan İbrahim'e sunmuştur. Yine aynı zamanda “Kitab-ı Müstetab”, “Hızırü'l-Mülûk”, “Kitab-ı Mesalihi'l-Müslimin” ve “Menafi'i'l-Mü'minin” adlarında kitaplar yazılmıştır.

Osmanlı Devleti'nde 17. yüzyıldaki medreselerle tekkeler arası kavgalarını veya bir diğer ifade ile şeriat ile tarikat anlaşmazlığı kavgaları meydana gelir. Osmanlı tekkelar karşıtı olurken, tarikat ve cemaatlerin medreselerinin koruyucusu oluyordu. İşte bu koruyuculuk 17. Yüzyılda ortaya çıkan gerici yobaz, Osmanlı kendi büyütüp beslediği Kadızadeliler hareketi, kendini sallar korkunç günlleri yaşatmaya başladılar...

İmam Mehmet Birgivi (1522-1573) Kimdir?
Gerçek adı, Takiyyüddin Mehmet olan Osmanlı ulaması olan İmam Birgivi yani Birgili diye ün kazanır. 1523'te Balıkesir'in Kepsut İlçesi'nin Bektaşlar köyünde doğan Takiyyüddin Mehmet, ömrünün son 10 yılında Birgi'de bulunan medresede hocalık yapmasından dolayı Birgivi, yani Birgili diye ün kazanmıştır. Birgivi Mehmet, babası, Balıkesir’deki bir medresede hocalık yaparken ondan Arapça ve bazı dini bilgiler öğrendikten sonra oradan İstanbul'a gitti. İstanbul'da eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli medreselerde hocalık yaptı. Edirne'de askeri görevlilerin miras işlerine bakma görevine atandı. Burada boş zamanlarında verdiği vaazlarda halkı Kur'an'a ve Muhammed’in sünnetine dönmeye çağırdı.

Birgivi'ye göre mezarlar üzerine türbe yapılmamalı türbelerde mum yakılmamalı, para ile Kur'an okutulmamalı ve savaş zamanı dışında çalgı dinlenilmemeliydi. Ayrıca ona göre para vakfetmenin caiz olmadığını söyleyince döneminin şeyhülislamı Ebussuud Efendi ile çatıştı. Şeyhülislam, Birgivi'ye halkın arasına fitne sokmaması tavsiyesinde bulundu. Dahi ancak, verdiği bunca ateşli vaazlara rağmen bir sonuca ulaşamayınca halkın oturmuş alışkanlıklarından dönmeyeceğini görünce, Edirne'den İstanbul'a gelerek bir Bayramiye tekkesinde inzivaya çekildi. Ancak bir süre sonra tekkenin şeyhi Abdullah Karamani'nin tavsiyesiyle insanları aydınlatmak için medrese hocalığına geri döndü. Ömrünün sonuna kadar Birgi'de medrese hocalığı yapan İmam Birgivi, 1573'te İstanbul'a gelirken 52 yaşında vebadan burada öldü ve Birgi'ye götürülerek orada defnedildi. İzmir-Ödemişin Birgi ilçesine bağlı bu kasabada İmam Birgivi'nin türbesidir her ne kadar sağlığında şiddetli bir biçimde türbe ziyaretlerine karşı olmuş olsa da en büyük evliya türbesi diye dua eden ziyaretçilerin uğrak yeri olmuştur.

Birgivi öldükten sonra…
17. yüzyılda Kadızadeliler hareketi ile İmam Birgivi en parlak günlerini yaşadı. Kadızadeliler hareketi bitirilse de Birgili’nin fikirleri çeşitli çevrelerce kabul edildi. Daha çok onun “Vasiyetname” adlı ilmihal kitabı en çok okunan kitabı oldu. Türk tarihinin en tutucu ve en bağnaz düşünürlerinden birisi olan Kadızadeliler hareketinin öncüsü Kadızade Mehmet Efendi, fikirlerinin en önemlisini İmam Birgivi Mehmet Efendi'nin, düşünsel yapısından almaktaydı.

Kadızâdeler hareketlerinin ana düşüncesinin unsuru Mehmet Birgivi'dir. İçinde yaşadığı buhranlı dönemi ve olayları fırsata çevirmiş, hal çareleri olarak teklif ettiği görüş ve düşüncelerini yazdığı eserlerinde toplamıştır. En bilinen yapıtı ise “Tarikat-ı Muhammediyye” olmaktadır.

4. Murat'ın devleti idaresini ele alır ve ıslahatlarına başlarken önce Osmanlı cemiyet düzenini bozan; Osmanlı toplum yaşamında yaklaşık yüz yıllık girmiş alışkanlıklar sürmekte ve toplum yaşamında yaygınlaşan bazı alışkanlıkların insanları miskinliğe sevk ettiği kahvehaneler ve tütün içmek gibi alışkanlıkların önünün alınması gerektiği düşüncesindeydi. Yani, keyif verici alışkanlıklara sert tedbirler almak, devlet ve ilim çevrelerinde pek taraftar bulamamıştır. 4. Murat'ın bu konudaki isteklerine ancak tek yasallık arz eden Kadızâdeliler olur.

17. yüzyılın ilk yıllarında itibaren güçlenen ve devlet yönetiminden de yakın ilgi gören Kadızadeliler, başında Kadızâde Mehmet Efendi adında İstanbul'da vaizlik yapan kişi bulunmaktadır. Bu kişinin fikri kaynağı ise Birgivi Mehmet Efendi'dir. Birgivi'nin bütün fikirlerine tam olarak bağlılık gösteren takipçileri, devletin sıkıntılarının nedeni olarak belirledikleri sorunların, “Bid'at” diye niteledikleri ve bu konuları vaaz verdikleri cami kürsülerinde, “vaaz-ı nasihatle” dile getiriyorlardı. İlk önceleri bu vaizlerin etkileri Osmanlı devletinin idarecilerinin istediği tarzda halka bilgi vermeleri memnunlukla karşılanıyordu. Osmanlı tarihinde “Hoca Nüfuzu” diye de adlandırılan bu konu, 17. Yüzyılda ciddi sıkıntılara neden olmuş ve halkı da oldukça uzun süre huzursuz etti.

4. Murat üzerinde nüfuz sahibi olan Kadızâde Mehmet Efendi'nin Osmanlı sarayına yakınlığı daha önce başlamıştır. 4 Murat üzerinde kurduğu nüfuz ile gittikçe etkisini artırmıştır. 3. Murat, Manisa'da şehzâdeliğinde tanıdığı Kadızâde Mehmet Efendi, Şeyh Süca-yi, tahta geçince İstanbul'a getirtmiş ve kendisine oldukça değer vermiştir.

Kadızâde Mehmet Efendi, 17. yüzyılın buhranlı günlerin getirdiği ağırlaşan şartların iktisadî, içtimaî ve siyasi zorluklara karşı yapılması bir layiha biçiminde 4. Murat'a sunduğu, üstadı Birgivi ve onun İbn Teymiyye’den esinlendiği “Tacu'r-resail fi Menahici'l-Vesail” adlı İbni Teymiyye'nin “es-Siyasetü'ş-şer'iyye adındaki devlet hakkındaki risalesinin çevrisiydi. Yani kısacası Kadızâdeliler, daha önceki ve sonraki Selefiler gibi, Osmanlının içine düştüğü buhrandan ancak Kur'an ve sünnete dönmeyle mümkün olacağı tersi, şartların devleti felakete götüreceği iddiasını savunmuşlardır.

Daha açıkçası, Kadızâde Mehmet Efendi, dine yararı olmadığı gibi, dünya içinde yaralı bir sunumu olmamıştır ancak devletin yıpratılmasında ve hatta çöküşünün hızlandırılmasında, Osmanlı toplumunun bozulmasında, huzursuzlukların artmasında derin katkıları olmuştur.

Kadızade Mehmet Efendi ve Mehmet Birgivi (1523-1573)
Her ikisi de İbn Taymiyye (1268-1328) izleyerek dini sosyal bunalımlı kaynağını dinde aramıştır. 17. Yüzyılda onun bu yaklaşımı vaizler, Kadızadeler topluluğunun hareketinde öncü rol oynamıştır. Mehmet Birgivi ’nin öğrencisi Kadızade ve ona bağlı “fakı” denilen bir topluluk vaiz, tartışmayı daha da tırmandırıp onun yolunu sürdürmüşlerdir. İstanbul camilerinde vaazlarında toplumu ikiye bölerek derin din savaşları ile derin bir toplumsal ayrışmalara neden olmuşlardır. Toplumların bütün adet ve göreneklerine karşı çıkmışlar, "peygambere göre uygun değildir" diyerek, toplumun örf ve adetlerine “bidat” yakıştırması yapmışlar, uymayanlara “kâfir” damgası vurmuşlardır. O dönemde kahve, tütün, türkü, raks, sema gibi şeylerin şeriata aykırı diyerek halkın beynini yıkamışlardır. Dahi, matematik ve akli bilimlerin medrese eğitiminden kaldırılmasını istemişlerdir.

Kadızadeli, İslam’a aykırı 21 “bidat” olduğundan söz eder. Sözünü ettiği bidatlerinden bazıları şöyle:

1- Kur’an ve Ezanın makamlı okunması. 2- Sema ve devran gibi ritüellerin caiz olması.
3- Tütün, kahve ve keyif verici maddelerin haram olmaması. 4- Muhyiddin-al Arabî’nin kâfirliği. 5- Yezit’e lanet okunması, 6- Muhammed’in ölümünden sonra ortaya çıkan örf ve âdet ve gelenekler, 7- Kabir ve türbe ziyaretleri. 8- Büyüklerin el ve eteklerinin öpülmesi ve selam verirken eğilme. 9- Rüşvet, 10- “Emr bi’l-ma’ruf ve nahy’ani’l-mülk” (iyiliği emredip kötülükten men etme emrini izlemek) gibi şeylerin “bidat” olduğunu söyler.

Anadolu’da ve Rumeli’de halkın Hanefi Mezhebine zorlanması…
Anadoluya özgü, daha özgürlükçü Sünni Maturidilik anlayışına karşı aşırı Sünnilik eğilimli Kadı Zadeler sorununu Kâtip Çelebi “Mizan” da çok güzel özetler ve Kadızadeliler, Hambeli Mezhebi İbn Taymiyye yolunu izleyerek salt “Nass'a”, Kur’an ve hadise itibar ederler. Hanefi mezhepli Osmanlıda “istihsan” ve “içma-i ümmet” prensibiyle topluma mal edilmiş adetleri, toplumun iyiliği için kabul etme yanlısı idi; ancak çatışmaların aslı mezhep farkından kaynaklanmakta olduğu iddiası ile Osmanlı hükümdarı “imam” sıfatıyla Anadolu ve Rumeli’nde Hanefi Mezhebi doğrultusunda uygulanmasını emretmişti. Osmanlı din anlayışında sultanların, toplumun hangi mezhebi seçeceklerinde kara vermesi bir tür zorlamaydı. Ancak Osmanlı sultanı Anadolu ve Rumeli’nde yaptığı tek mezhebe bağlılık baskısını, Arap eyaletlerindeki dört mezhebin yürürlükte kalmasını onaylamıştır.

O zamanlarda Mevlevi Dedesi Sakib, Kadızade için: “Müslümanlar arasında taassup fitnesi uyandırdığını” söyler. 1651 yılına gelindiğinde, halk Kadızadelileri kendilerine yakın hissediyor, Kadızade vaazları halkı ayaklandırıp zalim saray ve ara zorbalarına karşı isyana kalkıyorlar ve Yeniçerileri bertaraf eden esnafı da yanlarına almışlardı.

Yaşar Ocak’a göre, Kadızade Mehmet, “Tacu’r-Resail fi Manahici’l-Vesail” başlığıyla padişaha bir layiha sundu. Bu layiha, Hambeli mezhebinden İbn Taymiyye’nin devlet idaresinden söz eden “Siyasetu’ş-Şer’iyye” adlı yapıtının çevrisinden ibaretti. (**) Mehmet Birgivi ve Kadızadeli’nin risaleleri, İbn Taymiyye’nin eserlerine dayanıyordu.

Kadızadelilere etki edip yön veren, Mehmet Birgivi’nin yazdığı “Tarikat-i Muhammedi’ye” bir tür ilmihal kitabı niteliğinde olurken diğeri “Vasiyetname” adlı yapıtı ise vaazlarını içeriyordu. Bugüne kadar halkın İslamcı anlayışını biçimlendiren bir yapıt sayılır.

Kadızade Mehmet Efendi, İbn Teymiyye ve Mehmet Birgivi’yi izleyerek dini ve sosyal bunalımın kaynağını dinde aramış ve 17. Yüzyılda onun bu yaklaşımını benimseyen vaizler topluluğu, Kadızadeler eylemlerinin öncüleri olmuşlardır. Osmanlı içinde Kadızadeler git gide tehlikeli boyuta geldikçe aşırı istekleri bitmiyordu. Onların vaazlarını dinleyen halk kitleleri ile devlet ve resmi ulemalar arasında gerginlik artarak son sınıra dayanmıştı. 17. Yüzyılda İstanbul’da Mutaassıp Kadızedeliler tehlikeli tartışmalar ile sufi tarikatlar arasında kavga şiddetiyle bitmeyen, ölümlere neden olmuştu. Bu olaylar Köprülü Mehmet Paşa’nın veziriazamlığına kadar sürmüştü. Köprülü Kadızadeli’yi ve ileri gelen vaizleri 1656’da sürgüne göndermiş, kargaşa bir zaman sükûna dönmüştür.

(*) Halil İnancık, “Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet” İş Bank Yayınları, 3. Baskı 2017, s.222
(**) Ahmet Yaşar Ocak, 17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye Teşebbüslerine bir Bakış: Kadızadeliler Harekâtı” Türk Kültür Araştırmaları 1993, s.212-213.

Osmanlıyı Çökerten Dincilik Hareketlerinden Bir Örnek Kadızadeler

Osmanlı 16. Yüzyıl İtibarı ile özünden, kimliğinden uzaklaştı ve birçok devşirmelerin yönetimine girdi Osmanlı Devleti. Dinde dahi, Arap-Acem şeyhülislamların fetvaları ile Osmanlı sarayı dini safsata fetvalar verir duruma getirildi.

Osmanlının Balkanlarda ve Anadolu’da ki Hıristiyanlara ve Musevilere karşı gösterdiği hoşgörünün yarısını bile, kendisini kuran, mermer saraylara taşıyan Türkmenlere göstermiş olsaydı birliğini, dirliğini koruyabilirdi. Osmanlı inadına tersini yaptı, törelerden uzaklaştıkça dincileşti durdu; kendi Sünni inanç anlayışına terlim etti ve din dışı ilan eden Ebu Shuut gibi devşirme şeyhülislamların fetvalarına uyarak Türkmen Alevi-Kızılbaş-Bektaşileri imha yolunu gitti. Başaramadı; döktüğü kanla kaldı, kendisi de ayakta kalamadı...

Kadızade Harekâtının öncülerinden Birgivi Mehmet Efendi denen adam önderliğinde oluşan hareket, Osmanlı sarayına kadar sirayet ederek halk ve devlet nezdinde uzun sürecek huzursuzlukların ortaya çıkmasına büyük ölçüde neden olmuştur.

17. yüzyılda, devşirmelerin her tarafa sirayet ettiği Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasi ve sosyal bunalımlar içerisinde katı Hambali mezhepli siyasal İslamcılık yolu olarak Kadızadeler harekâtı ortaya çıkmıştır. Bu Kadızadeler, Bütün bilimsel gelişmeleri, bilimi, tekniği reddedici eylemciler olarak ortaya çıkan, gelmiş geçmiş Türk tarihinde ilk kez dinde tasfiye hareketini başlatan Kadızadelere, çoğunlukla “fakih”, “fıkıh” bilgini, fakı denilen vaizlerden oluşan bu topluluklar, en çok İstanbul’a sonradan yerleşmiş taşralı, okuması yazması olmayan cahil insanlara hitap ederek ortaya çıkmışlardır.

Kadızadelere hareketinin en güçlü ve eylemlerde oldukları dönem daha çocuk yaşta tahta çıkan 4. Murad, Sultan İbrahim ve 4. Mehmet zamanlarına denk gelmektedir.

16. yüzyıl sonlarına doğru Anadolu’da Kızılbaş Türkmenler üzerindeki baskıların daha arttığı noktada dönemin Osmanlı Devleti içerisinde Celali İsyanları, dışarda uzun süre devam eden Batıda Avusturya ve doğuda İran savaşları vardı. Ülkede siyasi, sosyal ve ekonomik buhranlarla sarsıntılar geçirmekteydi.

Bu durumdan fakılar en çok fırsat bilip yaralanmışlardır. Bu durumdan kurtulmak için dönemin Osmanlı bilginleri çeşitli raporlar hazırlarlarken, ülkede biti kanlanan en etki cemaatlerden Kadızadeler, bu buhranlı dönemi fırsata çevirip, Peygamber dönemi ile hiçbir ilişkisi olmayan birçok uygulamanın yani bidatları dine sokuşturuyorlardır

Kâtip Çelebi bile, Osmanlı toplumundaki bağnazlıktan söz ederken bütün bilimsel araştırmalarında ilk delillerini hep Kur’an’da aramıştır. (1) Dini bağnazlık, devletin düşünce hayatında matematik gibi akli ilimlere ve tasavvufa karşı gittikçe güçlenen muhalefetle kendini göstermiştir. Bu eğilim günlük hayatta şeriat adına yapılan bütün kaba bağnazlık eylemleriyle gün yüzüne çıkmıştır. Bu fakılar zümresi, Osmanlı ilmiye sınıfının (ulemanın), molla, imam, vaiz gibi halkla iç içe olan en alt kademesini oluşturur. Kadızadeliler özellikle esnaf tabakaları üzerinde etkiliydiler. Çoğu eğitimsiz, sadece okur-yazar olan bu kesim dine sıkıca bağlı ve dini emirleri ayrıntılarıyla yaşamaya hazır bir topluluktu. Bu bakımdan cami vaazları Kadızadelilerin halka ulaşmaları için çok önemliydi. Onların merkezi camileri olan Fatih Camii’ndeki hararetli ve coşkun vaazları halkta büyük yankı uyandırıyordu. İçlerinden sıyrılan elebaşları, sarayda padişah ve şehzadelere hocalık yapmışlardır.

Kur'an ve Sünnet dışında İslam toplumunda benimsenmiş inanç ve adetleri bid’at diye damgalayan, her türlü yeniliğe karşı çıkıp halkı bunlara karşı kışkırtan bağnaz bir grup her dönemde var olmuştur.

Kadızadegiller
17. yüzyılda politik ve ideolojik farklılıklar oluşturarak ayaklanan Kadızadeler veya Fakılar, Osmanlı Devleti'nin sonunu hazırlayan 17. yüzyılda etkili bir biçimde baş gösteren siyasi-dini harekettir.

Kadızadeliler, yani, Osmanlı’nın IŞİD’çileri olarak, Osmanlı devletinde İslam’ı terör örgütü durumuna sokup, özellikle de Sultan 4. Murat zamanında çok büyük yıkıcı bir siyasi güç elde etmişlerdir.

1. İbrahim ve 4. Mehmet döneminde ise daha da çok radikalleşerek adeta devleti ele geçirmişlerdir. Artık onlar, padişaha her istediklerini yaptırabilmekteydiler; onların izni olmadan sarayda kimse bir göreve gelememekteydi. 15 Temmuz’da darbe girişiminde bulunan Fetöcülerin yapmak istedikleri de aynen Kadızadeler gibiydi, onlardan esinlenmişlerdi sanki.

Vakanüvis Mustafa Naima Efendi, Kadızadeler bağnazlıkları hakkında verdiği bilgilere göre şöyle: “Bunların, başlangıçta dünya malına aldırış etmeden sade bir hayat yaşadıklarını, ancak siyasi sahneyi ele geçirince kendilerini ‘din yolunda gösterip’ her türlü entrikaya tevessül ettiklerini, sarayda işlerinin yürümesi için rüşvet almayı meşru gördüklerini” yazar.

Mustafa Naima Efendi’ye göre dahi, “Kadızadeler, pozitif bilimleri yasaklayan, İslam’ı kolaylaştırıcı ve birleştirici değil, her şeyi belirleyen ve zorba bir din gibi yaşatmaya çalışan bir softa ve bağnaz hareketi olarak ön plana çıkmıştır. Elebaşları kürsülerde vaaz ettikleri telkinlerin hiçbirini uygulamadan lüks içinde yaşarken halka şatafat ve israftan kaçmayı nasihat ettiler. Sarayda sultanların sofrasında mükellef ziyafetlerde bulunurlar ama halka gelince sünnet diye elle yemeyi telkin ederler” diye anlatıyordu.

Naima’nın yazdıklarına göre, bugünün siyaseti elinde bulundurduğu devleti Kadızadelerden farklı mı yönetiyorlar sanıyorsunuz.? Rüşvet yolsuzluk, insan kayırma, liyakatsizlikler hep din, iman adına yaptıkları bahanesine sığınmaktalar!

Kadızade Harekâtı, Sünneti ve onun Peygamberini anlamak yerine onu olduğu gibi Taklit etmek olarak gören, devinim halinde bulunan toplumsal süreçler içerisindeki gelişmeleri görmeyen, var olunan zamandan bağımsız düşünceler geliştiren

Birgivi Mehmet Efendi önderliğinde oluşan bu hareket, Osmanlı sarayına kadar sirayet ederek halk ve devlet nezdinde huzursuzlukların çıkmasına neden olmuştur.

17. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasi ve sosyal bunalımlar içerisinde Kadızadeler harekâtı ortaya çıkmıştır. Bütün bilimsel gelişmeleri reddedici eylemciler olarak, gelmiş geçmiş Türk tarihinde ilk kez dinde tasfiye hareketini başlatan Kadızadelere, çoğunlukla “fakih”, “fıkıh” bilgini, “fak”ı denilen vaizlerden oluşan bu topluluklar, en çok İstanbul’a sonradan yerleşmiş taşralı, okuması yazması olmayan cahil insanlara hitap ederek ortaya çıkmışlardır.
Selman Zebil 12 Aralık 2022

Kaynaklar:
Katib Çelebi, Fezleke, c. 2.
Mustafa Naima Efendi, Naima Tarihi, C. 3
İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 3. Cilt, TTK Basımevi, 1988
Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğun Klasik Çağ, (1300-1600), İst. 2003
Semiramis Çavuşoğlu, “Kadızadeliler”, 24. cilt, TDVİA
Shaw, J. Stanford, Osmanlı İmp. ve Modern Türkiye, E yay. C.1, İstanbul 2008.
Burhan Oğuz, “Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenleri” c. 2.
Halil İnancık, “Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet” İş Bank Yayınları, 3. Baskı 2017
Ocak, A. Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslam, İletişim Yay., İst. 2002.
Ahmet Yaşar Ocak, 17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye Teşebbüslerine bir Bakış: Kadızadeliler Harekâtı” Türk Kültür Araştırmaları 1993

NOT: Osmanlıdaki bu zihniyet, günümüz Türkiye’sinde son zamanlarda Fetöcü darbecilerden kurtulup ta bir başka tarikat yuvası olan Süleymancılara ve Menzilcilere ödün vermeleri geçmişin akılsızlık çilesini anımsatıyor. Şemsettin Sami sözlüğünde; Melami anlamı için: “Hükema-i kelbiyyun (kinik) mesleğine karib (yakın) bir meslek-i kalenderanne ittihaz eden tarikatlardan birine tabii adam” olarak tarif eder

 

DIŞGÖÇ SORUNU ve Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz (1894-1978)

 

Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz (1894-1978)

1930’lu yıllar Yeni Cumhuriyetin 10. Yıllarıydı...

Adolf Hitler faşizm zulmünden kaçıp Türkiye'ye sığınan, çok sayıda başta Alman bilim insanını güvenli ülke diye Türkiye’ye sığınırlar. Faşist Hitlerin Nazi Almayasından canını kurtaran Ord. Prof. Dr. Schwartz bunlardan en önemli biriydi. Faşizm zulmünde; yaşamları tehlike altında olan diğer 46 akademisyeni kurtaracak. Listenin başında 21 bilim insanıyla Türkiye kurtarıcı devlet olur.

Nasıl 1930’lu yıllar Almanya’da Hitlerin yaptığı bilim insanı kıyımı olduysa, bugün Türkiye’de “ulusal birliktelik” yerine 1930’ların Hitler Almanya’sı gibi, “ulusal bir utanç” veren “benden olmayan, benim düşündüklerimi onaylamayanlar” sığ düşüncesiyle bilim insanlarını ayrıştırıcı, horlayıcı tutulardan dolayı, iyi yetişmiş yetenekli gençler dahi “yeter artık” deyip son günlerde ülkelerini terek ederek Avrupa yollarına düşmelerine yol açan zihniyet benzer biçimdedir.

Atatürk ve Ekibi Ne Yapmışlardı!
Ankara'da kurulmuş uzun masanın başında dönemin Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip oturuyordu. Sağ yanında hükümetin üniversite reformu danışmanı Prof. Dr. Albert Malche vardı. Masanın çevresindeki diğer koltuklar da bakanlık yetkililerine ayrılmıştı. Salona girip tek boş koltuğa oturdu ve toplantı başladı. Ortak dil olarak Fransızca seçilmişti. Yedi saat süren toplantıdan çıkar çıkmaz kendisinden büyük bir merakla haber bekleyen İsviçre'deki arkadaşlarına telgraf çekti:

Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz o sonrası anılarını şöyle anlatacaktı: “Üç değil, 30...” Daha sonra 30’u bile çoktan aşarak 1930'lu yıllarda “üniversitesini kurmakta” olan yeni Türkiye Cumhuriyeti, Alman Nazi zulmünden kaçıp Türkiye’ye sığınan 300 bilim insanının yerleşmesine sağlayanların başında Schwartz geliyordu. 

Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz, Yahudi kökenli Macar patologdu. Budapeşte Üniversitesi'ni bitirmiş, 1928 yılında Almanya'da profesör olmuştu. 1933 yılında Hitler zulmünden İsviçre'ye kaçmıştı. Ancak sadece kaçıp kendini kurtarmamıştı. Bir yandan da kendisi gibi zorda kalan Alman bilim insanlarını da örgütleme görevini yapmış, Yurt Dışındaki Alman Bilim Adamları Yardımlaşma Derneği (NDWA) aracılığıyla can alan Nazi faşizminin kaygısına düşmüş yüzlerce bilim insanının yalnızca canlarını kurtarmakla kalmamış, onların bilimsel etkinliklerini sürdürmelerine de olanak sağlamıştır Türkiye'de.

Philipp Schwartz, 1934’te geldiği Türkiye’de 1948’e gelindiğinde Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olur. 1953'te de Almanya'ya döner. Oradan daha sonra gittiği ABD'de 1977'de 83 yaşında yaşama veda eder.

Türkiye Bilim İnsanı Şu Son Günlerde Tersi Benzer Göçü Yaşıyor...
Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz'ın yıllar sonra yaşamına damga vuran olayların benzerinden söz eden Deutsche Welle'nin geçtiği bir haberinin başlığında: “Tehlike altındaki 46 bilim adamına davet” diyordu. Şöyle: Almanya'nın ünlü Alexander Van Humboldt Vakfı, yaşamı tehlike altında olan 46 yabancı bilim insanını araştırma enstitülerine davet etti. 46 bilim adamından 21'i Türkiye'den...” olması, Türkiye’yi yönetenlerin utancı olmasıydı.

Daha ilginci ise: “Merkezi Bonn kentinde olan Alexander Van Humboldt Vakfı'ndan yapılan açıklamada, Philipp Schwartz adlı girişime bağlı bursiyerler ocak ayından itibaren iki yıllığına Almanya'nın toplam 39 araştırma merkezinde görev yapacak. Söz konusu bilim insanları ülkelerinde savaş ortamı ya da siyasi soruşturmalar nedeniyle Almanya'dan destek talebinde bulundu. Bursiyerlerin çoğunluğu 21 kişi ile Türkiye'den geliyor, onu 18 kişi ile Suriye izliyor. Irak'tan üç, Tacikistan, Burundi, Yemen ve Sudan'dan ise birer bursiyer Almanya'ya geliyor.” Ülkeyi hangi ülkelerle kıyaslayın bakın, yeri nerde? Bu daha da Türkiye’yi yönetenlerin utancı olması gerektirmektedir. Ayrıca tamamı İslam ülkelerinden olmaları!..

İç savaş yaşayan, her dakika bombaların patladığı, can güvenliği olmadığı Suriye’den bile 18 bilim insanı, benzer kaderi yaşayan Irak’tan 3 bilim insanı olurken, Türkiye’den 21 bilim insanı kendilerini Türkiye’de güvende görmeyip tehlikede görmeleri utanç değil se nedir acaba?

1933'te Hitler faşizminden kaçıp yeni kurulmuş, genç Türkiye Cumhuriyeti'nde kendilerini yeniden yaşam güvencesine alan Schwartz. Aynı zamanda kendisi gibi Nazilerin zulmünden kaçan 300 bilim insanının Türkiye'ye gelmesini sağlamış ve yeni Türkiye Cumhuriyeti Üniversitelerinin gelişimine büyük katkı sağlamışlardır.

Bundan tam 83 yıl sonra ise Philipp Schwartz adına kurulan girişim dünyanın dört bir yanından “yaşamı tehlike altında olan” bilim insanlarını Almanya'ya getirip burs veriyor. Bunların içinde en büyük grubu Türkiyeli bilim insanları oluşturuyor olması yine utanç olmalıdır.

Aradan 89 yıl geçmiş, Almanya’da yaşanan utanç yerini kalkınmaya bırakmış, dünyaya lider ülke olmuş, Türkiye ise, dünyada otoriter ülkelerde bile bu kadar bilim insanı kıyımı olmazken Türkiye de acınacak durum, son günlerde 5000’den çok bilim insanı ülkesini terek ediyor, daha güvenli ülkelerde yaşamını sürdürmek için. Hatta daha kötüsü, ülkeyi terk edip, Türkiye dışındaki ülkelerde okuyup yeni bir yaşama atılmak için yaş düzeyi 15'e kadar inmiştir. 

Ayrıca hangi ülkede bu kadar akademisyen kıyımı yapılmıştır. Bu kıyımdan payını alan Türkiye’de 2500’e yakın Akademisyen üniversitelerden atılmış ve onlarcası tutuklanmıştır. Ayrıca, ülkede 15 üniversitesini kapısına kilit vurulmuştur! Bu hal bir ülkenin utanç duyması gereği değil midir?

Türkiye’de Medya ve Cumhurbaşkanlığı Sistemi...
AKP ve lideri, ülkeyi iflasa sürüklüyor! Türkiye’de AKP iktidarının hiç sevmediği medya toplumudur. Bu hele birde kendilerini eleştirenlerden ise, katlanılacak gibi değil, gereği hemen yerine getirtilerek sus sopası tam ağızlarının ortasına vurulur.

Gazetecileri Koruma Komitesi ve Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü gibi medya kuruluşlarının açıklamalarına göre Türkiye’de “en çok tutuklu gazetecinin olduğu ülke” sıralamasında başlarda yere alan ülkeler içindedir. Bu bir bakıma Türkiye’nin dünya şampiyonu olduğunun göstergesidir.

Dünya’da en çok gazeteci tutuklu sayısını bile Türkiye kimseye vermemektedir...
Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ)'nin 2016 raporuna göre 81 tutuklu gazeteciyle Türkiye liste başı. 38 tutuklu gazeteciyle Çin ancak ikinci olabilmiştir. Üçüncü sırada ise Mısır 25 gazeteciyi tutuklamıştır.

CPJ'nin raporuna göre 1 Aralık 2016 itibariyle bütün dünyada 259 gazeteci tutuklu. Bunlardan 81’i Türkiye de olmaktadır. 15 Temmuz darbesi bahanesiyle ülkede ilan ettikleri OHAL ile kapatılan televizyon kanalları, radyolar, gazeteler, dergiler, haber ajansları vardır. Salt dünyada tutuklu gazeteci sayısı bile kendi başına Türkiye'de medyanın bu duruma getirilmesi “utanç” vericidir.

Ülkeyi yönettikleri 20 yıl boyunca akademi, medyasına, siyasetine kadar çatışmalı, kutuplaşmalı durum ile insanlarının can ve mal güvenliğini sağlayamayan bir ortama doğru son hızla ilerlemektedir. Birçok konuda ülkede yaşayan 85 milyon insana çağrı yaparak, birbirlerini suçlayan vatandaşların, birbirlerini CİMER’e ihbarda bulunmalarını sağlayan “muhbir vatandaş” yarattılar. Bunda bir yere kadar bunda başarılı oldular.

Hani, “Ya başkanlık ya kaos” demişlerdi. Şimdi Cumhurbaşkanlık sistemi yürürlükte, Recep Erdoğan başında ne oldu? Ortaya derin, telafisi git gide zorlaşan ortaya kaos Cumhurbaşkanlığı ortamında daha önce görülmemiş biçimde yürüyorlar. "Verin yetkiyi, görün faizle, dolarla nesil mücadele edilir görün” demişti, verildi yetki, görüldü etki, arttı dolar, enflasyon, zamlar, kederler.

Yararlanılan Kaynak: Prof. Dr. Philipp Schwartz, "Kader Birliği" Belge Yayınları, İstanbul 2003, s.84-85-100

Selman Zebil 29 Ekim 2022 Cumhuriyetin Kurulduğu tarih.

GASPIRALI İSMAİL'İN YAŞAMI ve "DARRÜRRAHAT MÜSLÜMANLARI" ADLI ÜTOPYASI

Gaspralı İsmail’in Yaşamı ve “Darürrahat Müslümanları” Adlı Ütopyası Yazılarından

Yıl 1865, aylardan Şubat; Rusya’nın Selanik Konsolosu Leontyev’in raporunda şöyle geçiyordu:

“Trakya’da 700 haneyi vuran bir sel felaketi yaşandı… Her millet kendi felaketzedelerine ilgi gösterdi… Ermeniler soydaşlarına, Museviler kendi dindaşlarına, Ortodokslar ise Bulgarlara ve Yunanlara sahip çıktı… Herkese kiliselerde yemek veriliyor… Görüldüğü kadarıyla, zavallı Müslümanlar herkesten daha perişan durumdalar. Çünkü onlara sahiplik edecek hiçbir merci yok”

Yıl 1851, günlerden Nevroz, Kırım Yarımadası’nın güney ucunda, Bahçesaray’da Kafkasya Genel Valisi’nin tercümanı Mustafa Alioğlu’nun İsmail adında bir oğlu dünyaya gelir. O sonradan babasının soyluluk unvanına istinaden Gaspıralı İsmail ya da İsmail Garpinski diye anılacaktır.

İsmail önce, İslami kurallara göre eğitim veren bir okulda okur, ama anadilini bile öğrenemez. Sonra Moskova’da askeri okula devam edecektir. Ne var ki okulu bitiremez, çünkü Girit’teki Rum ayaklanması nedeniyle zorluklar yaşayan Osmanlı ordusuna yardım etmek için okuldan kaçar; 40 günlük bir yolculuktan sonra tam gemiye binmek üzereyken yakalanır… Geri gönderilir ama Moskova’ya da dönmez.

Gaspıralı, Önce Bahçesaray’da öğretmenlik yapar, Rus edebiyatı ve siyasetiyle ilgilenir. A. Herzen, D. Pissarev, N. Çernişevski, W. Belinski gibi Rus devrimcilerinin (Narodnikler) eserlerini ardı ardına okur ve çok etkilenir; onlar gibi halkçı olur.

Gaspıralı İsmail’in Paris Yılları
1872 yılında Kırım’dan ayrılarak önce İstanbul’a, oradan Viyana’ya ve Stuttgart üzerinden Paris’e geçer. Gaspıralı Paris’te iki yıl kalır. Ekmeğini kazanmak için ne iş olsa yapar; bir ara ünlü yazar Turgenyev’in sekreterliğini de yapar. Yerinde duramaz, Avrupa’nın kültür hayatını öğrenmek arzusuyla gezer ve okur; önce edebi, sonra siyasi ve ardından da felsefi eserleri. O yıllarda Paris de çok hareketlidir. 1871 Paris Komününün yıkılmasının üzerinden henüz bir yıl geçmiştir. İlerici ve sosyalist akımlarla tanışır. Her yere girip çıkar, Genç Osmanlılarla da ilişki kurar.

Türk ve Müslüman’sa Sahipsizdir
Rusya’da yaşayan Türklerin en büyük umudu, Osmanlı Türkleriyle birleşmek ve kurtarılmaktır. Bu amaçla, Kırım’dan İstanbul’a gelen, Gaspıralı İsmail 1874’teaskeri okula kaydolmak için İstanbul’a gelir, amacı Türk ordusunda subay olmaktır. Rus elçisinin müdahalesi sonucu başvurusu kabul edilmez.

Zor günlerdedir imparatorluk; 19. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı Devleti dağılmaktadır. Osmanlı aydınları ise ortak bir örgütte buluşamayacak kadar dağınıktır. İşte böyle şartlarda Gaspıralı, hem Türk aydınlarıyla birleşmek hem de Rusya’da yaşayan Türklerin öncü kesimlerini aydınlatmak için güçlü adımların atılması gerektiğinin bilincine varır. O halde 19. yüzyıl Türkçülüğü, sadece Aydınlanma ve çağdaşlaşma sürecinin değil, aynı zamanda ulusal varlığın korunmasının da ifadesi olarak doğar.

Gaspıralı İsmail iki yıl sonra Kırım’a döner, halkı tanımak için köyleri dolaşır, Rus halkçıları gibi o da halkın arasına karışır, Türk köylülerinin hayatını paylaşır. Bu arada Türk ve Rus gazetelerine Molla Abbas takma adıyla makaleler yazar. Halk Gaspıralı’yı bağrına basar, Bahçesaray’ın belediye başkanı olur. Beş yıl görevde kalır. Ama onun esas amacı halkı ve özellikle de köylüleri aydınlatmaktır. Okullar kurmak, gençleri eğitmek ve gazete çıkarmak için yetkililere başvurur. Gazete başvurusu, yayın Rusça-Türkçe olmak kaydıyla kabul edilir. 1883 yılında kolları sıvar ve Tercüman gazetesini çıkarır…

Rusya Toplumu ve Siyasi Koşullar
Rusya’nın ekonomik ve siyasi açıdan canlanmasına, Rusya’da yaşayan Türkler ayak uyduramazlar. Bu gerçeği kavrayan ve değiştirme yönünde adım atan ilk aydınlardan biri Gaspıralı olur... O önce Rusya’da yaşayan Türk ve Müslümanları aydınlatacak; sonra da bütün Türklerin ortak birliğini hedefleyecek girişimlerde bulunmak için girişimlerde bulunacaktı. Başta amacı “dilde, düşüncede ve işte birlik” sağlamaktı. Bu ülküsünü gerçekleştirip yaşama geçirmek salt ömrü değil, bütün servetini de harcar.

Ona göre; “Türkler yalıtılmışlıktan kurtulmalı, Avrupa’nın uygarlık dengini yakalamalıdır. Hatta o kaynaklardan beslenmelidir” Trakya’daki sel felaketinde olduğu gibi Osmanlı Türkleri, içinde bulundukları içler acısı durumdan kurtulmalıdır. İstanbul hükümeti Batının güdümünden çıkmalı; emperyalist ülkelerden bağımsız, toplumsal açıdan gelişmiş ve çağdaş bir düzen kurulmalıdır. Türkler için başka bir çıkar yol yoktur. Dahi, bütün Türk kavimlerinin konuşacağı ortak bir Türkçe geliştirilmelidir. İstanbul Türkçesinin dil yapısını bozan Fars ve Arap etkisinden kurtulmalı, dincilik adı altında yürütülen yobazlığa karşı durulmalı, halk din konusunda aydınlatılmalıdır.

Gaspıralı İsmail sadece gazete ve dergiler çıkarmakla kalmaz, aynı zamanda eğitimde “Usul-ü Cedit” (Çağdaş Eğitim Metodu) yerleştirmek için okullar inşa eder, müfredat kitapları yazar, öğretmenleri bizzat eğitir. Türklerin yaşadığı bütün bölge ve ülkeleri dolaşır.

Gaspıralı İsmail’in Ütopyası
Türk ütopyalarının en seçkin örneklerinden olan “Darürrahat Müslümanları”, onun kaleminin parlak bir ürünüdür. Ayrıca kadınların içinde bulundukları toplumsal geriliği eleştirmek için “Kadınlar Ülkesi” adlı bir ütopya daha yazar.

Çıkardığı Tercüman gazetesinde Batılı ülkelerin kapitalist düzenini eleştiren yazılar yayımlar; sömürü ve eşitsizliği mahkûm eder, Avrupa’nın sosyalist akımlarını tanıtır. Gazetesinde R. Owen, C. Fourier, Saint Simon, Edward Bellamy gibi ütopik sosyalistlerden bahseder, onların eserlerini gazetesinde tefrika eder. Türkçülük düşüncesinin yaygınlaşmasını sağlar. Türk aydınları arasında baş gösteren “İslamcılık”, “Osmanlıcılık” ve “Türkçülük” tartışmalarına katılır. En doğru yolun Türkçülük olduğunu savunur.

En büyük destekçisi ise varlıklı bir aileden gelen kayınvalidesi Fatma Hanım olur. O, damadının Aydınlanma davasına öylesine inanır ki en son, çeyizinde sakladığı ziynet eşyasını bile ona davası uğrunda harcaması için verir.

1894 yılında Tercüman’ın Osmanlı topraklarına girmesi yasaklanır. Bunun üzerine İstanbul’a gelir, Jön Türklerle de görüşmeler yapar. Osmanlı ve Rusya'da yaşayan Türklerin karşılıklı ilişkisinin gelişmesine katkıda bulunur.

1908 yılında Jön Türk Devrimini hararetle destekler…
1911 yılında Hüseyinzade Ali Bey’le birlikte İttihat ve Terakki’nin Merkez Yönetimine seçilir. Yusuf Akçura’nın yayımladığı Türk Yurdu’nda yazıları yayımlanır.

Kaspıralı İsmail, Almanlarla İttifaka kaşı, Türk-Rus Dostluğunu Savunur
Her zaman Türk ve Rusların kader birliğine vurgu yapar iki halkın dostluğunu savunur. Bu nedenle 1. Dünya Savaşı’na giden koşullarda Osmanlı’nın Almanlarla ittifakına karşı çıkar. Ona göre savaşta en çok Rusya ve Osmanlı zarar görecektir. 1914 yılında Rusya’da yapılan seçim faaliyetlerine katılmak üzere yollara düşer. Petersburg yolunda hastalanır ve birkaç ay sonra da baba ocağında hayata gözlerini yumar.

Ölümü Türk dünyasında geniş bir yankı uyandırır…
Cenazesine o günün koşullarında6 bin kişi katılır. Gaspıralı için “dava adamı ayakta öldü” denir…

Onun kurduğu okullar, Sovyet Devrimi’ne kadar çağdaş kuşaklar yetiştirmeye devam ederler. Gazetesi Tercüman, kızının denetiminde bir 4 yıl daha çıkar. Kızı Şefika Hanım sonradan Türkiye’ye yerleşir ve 1975 yılında vefat eder.

Türkiye’nin halkçı, Türkçü kuşağın gelişmesinde onun da büyük payı vardır. Türkiye’nin kaderinde bu kuşak önemli büyük roller almışlardır. Atatürk’le birlikte Cumhuriyet Devrilerini gerçekleştirmişlerdir. Ancak üzülerek söyleyelim ki, Gaspıralı İsmail hakkında Türkiye’de solcu, sosyalist geçinenlerle, dinci yobaz tayfalar hiçbir bilgiye sahip değiller.

Aslında 19. yüzyılın devrimci akımı olan Türkçü-halkçı akım, 1930’lu yıllardan sonra ayrışmaya uğrar; solcular Türkçü-halkçı, sağcı milliyetçilerse halkçı-devrimci damardan koparak (*) birbirine yabancılaşırlar.

(*) Sadık Usta, “Odatv.com

19. yüzyılın Türkçülük eylemleri, sosyalist teoriden besleniyordu. Nitekim Hüseyin Cahit Yalçın anılarında o dönemin kültürel iklimini, “O zaman hepimiz sosyalistik” diyerek açıkça ifade eder. Onlar Namık Kemal'in vatanseverliğini bayrak edinmiş, Batı kapitalizmine karşı ulusal ekonomiyi savunuyorlardı; onlar dinci bağnazlığa karşı Aydınlanma düşüncesinden yanaydılar; Türk dilinin yabancı etkiden kurtarılmasını teşvik ediyor, halkçı-devrimci tutum alıyorlardı.

Şaşırtıcı ama gerçek: Bugün hâlâ ciddi bir Gaspıralı arşivine sahip değiliz. Onun çalışmaları Amerika, Rusya, Gürcistan, Türkiye ve Azerbaycan arasında dağılıp gitmiştir. Çıkardığı gazete ve dergilerdeki makalelerin bir kısmı büyük bir özveriyle Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov tarafından bir araya getirilmiştir.

Son söz: Yusuf Akçura, Gaspıralı için “Türk milletinin muallimi” demiştir. Kırım Türkleri ise onu “Türklerin Babası” olarak sayarlar.

Yararlanılan Kaynak: "Seçilmiş Eserleri" Ötügen Yayınları

Selman Zebil 26 Ekim 2022

                            

GASPIRALI İSMAİL (1851-1914) HAYATI ve ENGİN GÖRÜŞLERİ

GASPIRALI İSMAİL (1851-1914)

Türk dünyasının büyük düşünürü, yetiştirdiği en büyük zekâ, güçlü mücadele adamı ve gerçekten inanmış idealist kültür milliyetçisi, değişimci, yenilikçi düşünürüdür.

Gaspıralı İsmail, Kırım-Bahçesaray’a iki saatlik aradaki Avcıköy’de dünyaya geldi. 1853-1856, Kırım Savaşı bütün şiddetiyle süren dönemde geçen çocukluğu Kırım-Türk kültürünün beşiği olan Bahçesaray’dır. Orada Türk kültüründen silinmez izler bırakan evler, sokaklar, Hansarayı, hanlar, camiler olmuştur. İsmail Bey daha 10 yaşındayken Akmescit Lisesine gönderilir. Orada iki yıl kaldıktan sonra Varonej şehrindeki askeri okula gönderilir. Daha sonra, Moskova Askeri İdaresi’ne gitti. Gaspıralı İsmail’in o dönemde en çok etkisinde kaldığı Rusların Türk karşıtlığından beslenen Panslavizm siyaseti olur. İsmail Bey, bu tutuma karşı kor ve bu yüzden okuldan ayrılır. Oradan ayrıldıktan sonra İsmail Bey, Zincirli Medresede Rusça öğretmeni olarak göreve başlar. Bu görevi sırasında da bolca kitaplar okuyarak zenginleştirir fikirlerini.

İsmail Bey, zenginleşen kafasında oluşmaya başlayan fikirlerini çalıştığı medresede uygulamaya çalışır. “Yenilikçi” fikirlerini “usul-ü Cedit” (yeni metotlar) ile öğrencilerini bilinçlendirir.

İsmail Bey’in en büyük hedeflerinden biri, İstanbul’a gelerek subay olmak ister. Yarıda bıraktığı eğitiminin subay olmaya engel olacağını düşünerek, eğitimini tamamlamak üzere 1871 yılında Paris’e gider. 1874 yılına kadar Paris’te kalır ve İstanbul’a döner ama isteği olan subaylığa ulaşamaz. 1875 kışında Kırım’a döner. 1878 yılında Bahçesaray Belediye Başkanlığına seçilir. Bu görevi sayesinde idealindeki yenilikçi görüşlerini uygulayacağını sanıyordu ama çok engellerle karşılaştı.

Gerçekte bütün uygulamaları Türk birliğinin daha ileri bir merhalesi olarak İslamcı bir nitelikte taşıdığı gerçeği vardı. Yani, fikir yapısı Türkçü olduğu kadar, İslamcı bir niteliği de vardı. Nitekim 1907 yılında, Kahire’deki “İslam Kongresi” toplayabilmek için büyük güç sarf ettiği bilinmektedir. Yine 1910 yılında Hindistan’a gider ve orada Bombay’da “Encümen-i İslamiye” toplantısına katılarak görüşlerini anlatır.

Gaspıralı İsmail, Meşrutiyetin ilanından sonra 1909’da tekrar İstanbul’a döner ve İstanbul da dönüşü büyük bir heyecanla karşılanır. Türkiye Türklüğüne büyük bir ilgi duyarak sarılan İsmail Bey, Kırım’da Rus basına karşı Türkiye’yi savunmaktan Türkiye aleyhindeki yazılara yanıt vermekten asla çekinmemiştir. 1. Dünya Savaşı arifesinde tekrar İstanbul’a gelen İsmail Bey, Türkiye’nin savaşa girmemesi konusunda uyarmalar yapar ama dinletemez...

Gaspıralı İsmail Bey’in Seçme Bazı Sözleri ve Görüşleri:
“...İngilizler Müslüman halklara uyguladıkları kötü muameleye Rusya’da çok az adam aşinadır. Bu sistem çok iyi düşünülmüş olabilir; amma onu, İngiliz kibirliliği ve soğukluluğu bozuyor. Eğer İngilizler de Ruslar gibi uyumlu, sade yaratılışlı olsalardı, tamah ve açgözlülüklerine rağmen Doğu onlara meftun olurdu.

İngilizler son zamanlara kadar, güya Halife ve Müslümanların dostu olarak doğuda ilerlediler. Onlar Fas’ı Fransa’dan, İspanya’dan koruduklarına; Halife’yi İran ve Rusya’ya karşı daima müdafaa ettiklerine; Mısır’ı Fransa pençesinden kurtarmak için geçici olarak zapt ettiklerine; Hindistan’da hâkim değil, yerli mihracelerin ve halkların dostu olduklarına Doğuya inandırmışlardı.

İngilizler kendi fikirlerince, Müslümanları daha fazla inandırmak için “Hindistan Müslüman ülkesidir ve bu ülke Müslümanları, Britanya hâkimiyeti ile ulaştırılmalıdır”

Diyerek Mekke Şerifinden fetva almağa bile Muvaffak oldular. “Siz bize ticari imtiyazlar veriniz, bizde sizin taç ve tahtınıza, Kur’an’ınıza dokunmayarak, sizi koruyup uygarlığın nimetleriyle ihtiyacınızı karşılayalım” derler.

...Ermenistan’la ilgili çevrilen dolaplar, Türkiye’yi sıkıştırmak, onu reformlar yapmaya ve halka özgür müesseseler vermeye zorlamak isteği ile izah edilir. Aynı zamanda İngilizler, olayları kasıtlı olarak tahrif ederek Rusların, Müslümanlar ve tüm Müslümanlar için “iflah olmayan düşman” olduklarına Müslümanları inandırıyorlar. Ama Ermeni olayları ve Mısır’ın çok uzun süreli korunması İngiliz oyununun üzerindeki perdeyi kaldırdı ve Doğu, İngiliz dostluğunun tüm tarihine eleştirici bir gözle bakmaya başladı” der Gaspıralı Seçilmiş Eserleri S. 130- 140

Gaspıralı İsmail ve Kadınlar Hakkında Görüşleri
O, bir toplumun gelişmişlik düzeyini kadınların gelişmişlik düzeyiyle kıyaslar. Kadınları aydınlatmak ve çağdaş yaşama katmak için “Âlem-i Nisyan” (Kadınlar Dünyası) adında bir gazete çıkarır ve çalışmalarına ortak ettiği kızı Şefika Hanımı başına getirir. Çocuklar için “Âlem-i Sübyan” (Çocuklar Dünyası) yayımlar. Gaspıralı yıllar içinde “Şafak”, “Tonguç”, “Tan Yıldızı”, “Kamer, Mirat-ı Cedit” (Yenilik Aynası), “Tercüman” gibi gazete ve broşürler yayımlar.

Bunlarla da yetinmez, Rusya’daki bütün Türkleri örgütlemek için Müslüman-Türk Kongresi’nin kuruluşuna önayak olur. Bu kongrelerin etkisi Türkiye’ye de yansır. Kırım ve Kafkasya kökenli olan birçok aydın, Osmanlı topraklarında “Türkçü-Halkçı-Sosyalist” akım içinde etkin roller üstlenirler. Gaspıralı, aynı zamanda akrabası olan Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzade Ali, Mehmet Emin Resulzade, Sadri Maksude Aksal gibi Türkçü-halkçı aydınlarla da sürekli görüş alışverişinde bulunur. Dahi, Gaspıralı, Türk insanını aydınlatmak için birçok siyasi, toplumsal ve kültürel içerikli makaleler yazar…

“...Dünyada ne kadar er kişi var ise o kadar da kadın-kız vardır. Bundan böyle insanlığın yarısı kadınlar olduğu halde rahat, saadet ve mutluluğa, insanlar açısından kadınların ne kadar önemli oldukları anlaşılıyor.

Eğer kadınların kötü oldukları hükmedilirse, yarım dünyanın kötü olduğuna hükmedilmiş olur. Eğer kadınların iyi olduğu hükmedilirse yarım dünyanın iyiliğine hükmedilmiş olur.

Gerçekten de bir şehrin, vilayetin cemaati veyahut milletin kadınları cahil ise, toplumun ve ümmetin yarısı cahil olması lazım geliyor. İnsanoğlunun yarısını oluşturan kadınların ne kadar büyük tesirleri olduğu azıcık mülahaza ve tefekkür (düşünmek) tayin ve beyan olunur.

‘Biz kadınız; bizde ne iş ne ehemmiyet vardır’ deyip hata etmeyiniz. Dünyanın ve beni âdemin tam yarısı olmanın dışında, bazı konularda er kişilerden daha büyük derece de bulunuyorsunuz... İnsanı doğuran, doğurduktan sonra büyüten, besleyen, dil öğreten, terbiye eden, bilgi ve ahlak güzelliği bakımından olgunlaştıran sizlersiniz. Bundan dolayı kadınlar ‘insancıklar’ değildir. Her biri koca bir insandır. İnsanlığa pek büyük hizmet eden insandır.

...Malumdur, bir milletin kadınları sağlam vücutlu, namuslu, çalışkan, bilgili olursa, bütün milli yapı dahi kavi bedenli, namuslu, gayretli ve âlim olur. Bunun aksi olarak kadınları zayıf, namussuz, gayretsiz cahil olarak milletin bireyleri dahi bu noksanlıkları taşımaktadır.

Dişi insanları üç büyük görevi vardır: Biri kadınlık, biri analık, biri eşliktir...
Fakat erlerinde böylece üç görevi vardır: Biri kocalık, biri atalık, biri eşliktir...
Bunun için diyoruz ki, kadınlar büyüktürler; insan topluluğunun hem yarısı hem esasıdır.

...Kocaya varan bir kadın çocuk doğurur, ana olur. Bu konu daha büyük bir konudur. Kadınlık analık ile kemal bulur, analık ile güzelliğe erer. Kadın evin gülü ise, ana cennetidir. Çocuğuna bakmak, emdirmek, terbiye etmek, dünyada öncelikle bilinmesi gerekenleri öğretmek ananın borcudur...

...Kadınlar insan olduğundan ve insan evladı terbiye edeceğinden dişi hayvan gibi cahil ve bilgisiz kalsalar dünya ve ömür fena olur. Eğitim ve bilgi bütün Müslim (erkekler için) ve Müslime’ye (kadınlar için) farz edilmiştir. Biraz düşünülürse bunun yüceliği ve değeri anlaşılır.” Der Gaspıralı İsmail, Seçilmiş Eserleri Ş. 287- 88- 89- 90 Ötügen Yayınları

Gaspıralı İsmail’in çağdaşlaşma hakkındaki görüşleri: “Muhafazakârcılık, Kadimcilik, ceditçilik ve yenilikçilik...

“...İstanbul’da önceleri bulunmayan mühendislik mektebi tesis edip (yenilikçi sultan Mahmut) İstanbul’da bulamadığı öğretmenleri ve ustaları Avrupa’dan getirmesi ve devre göre gereken yeniliklere, yüce şeriata aykırı ve geçmiş kuşaklara ihanet sayılır cahilce bağnazlık, eskiye bağlılık. Toplumsal, ekonomik, kanun ve kurallardan habersiz yaşayan doğulular, ‘bu bize gerekli değildir, bu bize yaraşmaz, geçmiş kuşaklar böyle etmişler; şeriat bunu kabul etmez. Varsın kâfirler kazansın, bize eldeki yeter’ diye manasız dayandırmalarla cahil halka yakışır tarzda savsatalar ile insan hayatı için gerekli olan, çağa göre gerekli tekbirlerden açıkta kaldığımız alandadır...”

İslam dünyasını kaplamış gericilik ve bağnazlığın sonuçlarına bakıldıkça kan ağlamak olası değildir. İpten iğneye kadar, kalemden kâğıda kadar, gömlekten başımızdaki sarığa kadar kullandığımız hep eşya yabancı üretimdir. Türkiye’de bir deyim vardır, adına atasözü derler ‘asılırsan İngiliz ipiyle asıl’ diye çarpıcı bir deyiş, ipin bile dışarıdan geldiği gerçeği.

...Cava’dan (Endonezya) Mağribe (Fas) kadar kamçı, yumruk, çizme, ökçe yiyoruz, hayvan suretinde kullanılıyoruz. Han ya da Şah namlılarını almış, iki gözü kör olmuş müstebitlerimiz (despotlar) bir ecnebi yüzbaşı gördük de kalkıp el kavuşturmaya mecbur bulunuyorlar da bizler yine de bir şeyler diyemiyoruz, hissetmiyoruz. Böyle lazımdır sanıyoruz...

...Utanılacak ve esef edilecek bu hallerimizi başka anlama çekme ve yorumsuz bırakmıyorlar. ‘Allah böyle uygun görmüş, bu haller bir günah karşılığı, bağışlama sebebi’ imiş. Eğer millette azıcık çaba, ısrarla gayret gösterme belirtisi kalmış ise bunu dahi bilerek değil, cahil ve gaflet ile çürütüp ortadan kaldırmaya çalışıyorlar. Bunun ile beraber, güya müdafaa ettikleri din ve şeriatı batırmakta olduklarından haberleri olmuyor.

...Bizim Rusya ve Maveraünnehir muhafazakârları şu derece gafil ve cahildirler ki, asrımızın en büyük bilginleri olan Şeyh Cemalettin Afgan-i, Şeyh Muhammed, Abdullah-i Mısri, Manastırlı İsmail Hakkı gibi ünlü bilginlere nazar-ı hakaret ile bakıyorlar...

Başka bir deyişle, muhafazakârlık toplumsal kanunlara ve mantığa dayanırsa ziyan etmediği ve bazı sıralarda ecelden men ederek vatan ve millete fayda getirdiği görülmüştür. Lakin İslam dünyasında, Batı da olduğu gibi içtimai, siyasi muhafazakâr yoktur. Ancak aşırı gericilik ve tutuculuk vardır. Şöyle ki, etkileme gücü ve hareketlerinden koruma değil, milli düşüş ve çöküş geliyor.” Aynı Yapıt S.272- 286

Yağmur yağar içeriz, yerden çıkar biçeriz...
Türk dünyasının öncü ışıklarından olan Gaspıralı İsmail 1907’de, Tükenmiş bir ulusun yoluna devam etmesi için, Türklerin yapmasını istediği Mısır’da yankı uyandıran bir konuşmasının bir bölümü şöyle:

“...Şimaldeki (kuzey) Kazan’dan, Cenup’taki (güney) Mısır’a. Mağrip ’teki (batı) Fas’tan, Şark’taki (doğu) Java’ya nazarı teftişle (dikkatli inceleyerek) bakılırsa millet-i İslam-iye (İslam milletleri) asarı tem ed dünden ve irtikalden (yüksek dereceye çıkma) ziyade asarı tedend-i (aşağılama, gerileme) görülecektir. Medreseler ve mektepler harap ve faydasız bir haldedir. (...) Hüner; marifetle hâsıl (ortaya çıkan, görünen) ettiğimiz şey pek azdır. Bereketli topraklarımızda birçok şeyler hâsıl ediyor. (...) Bunları nakleden ecnebi (yaban) gemicilere vermeye mecburuz...

...Hazerat (saygı duyulmak üzere büyüklere verilen unvan, hazret) ‘Yağmur yağar içeriz, yerden çıkar biçeriz’ ile bugün dünyada ömür sürmek mümkün ise yarın böyle haybeci geçinmek ve rızk kesp etmek mümkün olmayacaktır. Bu miskinlik, bu faaliyetsizlik, bu hünersizlik bizleri bitirecektir. Ecnebisizlik ve yalını Müslüman işçileriyle İslam hükümetlerinde iş göremiyorlar. Demir yolu, liman rıhtımı, kanal, fabrika tesis olunacaksa ecnebi mühendislerine muhtaç oluyoruz...

...Umumi İslam’ın teessüflü (kederli, tasalı, acımalı) bu haline sebep nedir? Maarifsizlik, (eğitim) cahil denilirse bunların sebebi nedir suali geliyor (...) Demek istiyorum ki, Arap, Türk, Fars ve Hint akvamı İslam-iyenin (İslam ulusları) bugünkü düşkünlüğü hilkat (yaratılış) ve tabiatlarından ileri gelen bir hal değildir. Böyle ise faaliyet ve temeddün (uygarlaşma) yollarımızı kestiren ‘din-i Mübin-i İslam mı?’ İşsizlik, sanatsızlık, nadanlık (bilmezlik, cahillik) hep bizde fikir ve akıl hareketsizliği, yani Şark (doğu) âleminde bir fikir, bir eser edip zuhuruna (varlığına) karşı Garp (batı) âleminde yüz fikir, yüz eser ve yüz edip (bilgin) baş gösterdiği ilave olunursa halimiz ne kadar müşkül (zor) olduğu daha güzel anlaşılmış olur...” Der.

Yüz yıldan fazla bir zaman geçmiş Gaspıra’lının Mısır’da yankı uyandıran yukarıdaki sözlerini söyleyeli. O günden bu günümüze ne değişti ki? İslam âlemi günümüzde bile değişikliğe iki adım bile atamadı. Yağmurdan yağan suyu içti, yerden biten otları yedi durdu. Batıya hep kuşkuyla baktı durdu, batının geliştirdiği teknolojiye gıpta etti durdu, kızdı, öfkelendi Batısız da edemedi...

Gaspıralı İsmail Bey, 11 Eylül 1914 Cuma günü Kırım-Bahçesaray’da vefat etti. Ertesi günü muhteşem bir kalabalıkla muhteşem bir cenaze töreni düzenlenerek Mengligiray Han Türbesi yanındaki toprağa verildi.

Selman Zebil 26 Ekim 2022