TOROS DAĞLARININ DİK DURAN YÖRÜKLERİ İDİLER

BOYDAN BOYA TOROS YÖRÜKLERİN AŞKI AMAÇI

Toroslar; bu halkın esir edilemez mahal-i olmuştur…

Ne Osmanlıyı takmıştır, ne Acem şahını, ne de çölden sunulan Emevi zırvasını. Sığınmıştır kervan geçmez, yolu yolağı olmayan dağlara. Demiştir; “kapına gelirse öşürcü padişah adamı, yüzünü bile gösterme, uzat vergini kapı aralığından gitsin.” His ve duyguları kalem ile ak kağıda dökmeye güç yetmez Yörükleri yazmaya!

Kendine özgü olgun kültürleri vardı, sistem her defasında müdahale etti, huzur vermedi. “Benim sisteminde olacaksın”  baskısını her gelen hükümdar artırdı, onlar yılmadılar…

Torosları mekân seçtiler…

Sarp yamaçlar, karlı tepeler, dağ koyakları, buz gibi sular şırıl şırıl akan…

Son Yörük inerken, son çadır sökülürken, son keçiden süt sağıldığında son kervan düzülüp yola, ovaya doğru süzülürken son nefesi vermek gibi bir şeydi, dönüp geriye, bir daha Toroslara sahip olamam hüznüyle yerleşik düzene geçmekti zorlanan...

Toros dağları, yalçın kayalıklar, sarp dağlar arasında dar geçitler, dik uçurumlar, sisli zirveler, karı eksik olmayan dağların dorukları, eteklerinde buz gibi su akan, bin bir çiçek açan yaylaları, yamaçları, bazen sert bazen yumuşak esen rüzgârların estiği çam, ladin, sedir, ardıç ormanlara karıştığı Toros Dağları. Akdeniz’e ivedilikle, kaya kovuklarına gire çıka, eğrile kıvrıla, bazen sakin, bazen delicesine akarak kendine uzanan dalları yalayarak Akdeniz’e ulaşmaya çalışan görkemli akan ırmaklar…

Yörükler yurdu…

Sancılanıp, kıvrılıp çalı dibinde doğuran cefakâr anaların yurdu…

Mezarları olup ta, mezarlıkları olmayan göçerler yurdu…

Bir ateş dumanı görürsen, git bak orada bir Yörük obası var, yaşam sürüyor demekti. Orada çilekeş, cefakâr ama mutlu insanlar yurdu var demekti. Ne ateş yanar oldu, ne duman tüter, dağlar kimsesiz, Yörükler anasını kaybeden öksüz gibi kaldılar...

Sevdiği dağları, doğduğu çalı dibini unutmaz; ‘vay dağlar, karlı Boranlı yaylalar’, der duru. Torosların yaylalarında özgür, başına buyruk iken çadırından ayrılışı ölüme bir adım daha erken yaklaşmasıydı. Çünkü dağların havasına, suyuna, doğasına alışmış âşıktı. En çokta özgürlüğüne alışmış Yörük için kentlere yerleşip oturmak gurbettir ona, kafeste bülbül gibidir, özlem dağlara, yaylalara, yaşamayan bilemez… 

Dönüp bir bakalım neler çekmişler, nelere karşı koyup onurlarını korumuşlar!

OZAN DEDEMOĞLU Osmanlı İskân Siyasetine İsyanı

Ozan Dedemoğlu, Oğuz Boylarından Boz-Ok-Beğdilli budunu kolundan olup, yaşamının bir bölümünü Gaziantep, Maraş bölgeleri göçerilerinden olduğu söylenir.

  

Dedemoğlu, 17. Yüzyıl sonlarına doğru 18. Yüzyıl ortalarına kadar yaşamış; yaşadığı dönem, ülke iç savaşlara, zulümlere, sürgünlere doymaz bir biçimdedir. Dedemoğlu, oldukça güzel ve düzgün bir dil kullanarak, savaşları, zulümleri, baskıları, sürgünleri deyişlerinde yeri yerinde anlatmıştır.

Dedemoğlu, şimdiki Suriye sınırları içerisinde kalan Rakka bölgesinde sürgün yaşadığı, daha sonra tekrar Anadolu’ya döndüğü deyişlerinden anlaşılmaktadır.

Dahi, Dedemoğlu, Türkmen aşiretlerin toplanıp, istişare yaptıklarına dair yeni iskân tabi tutuldukları yerlerin adlarını verir deyişlerinde. Bu yer adları, Akçakale, Goncan, Colap, Seylan, Şirvan ve Ören gibi yerler işte deyişinin biri aşağıda:

Toplandık aşiret geldik CULAP’a (Fırat suyu)

Baş bend Firuz Bey değil mi?

Emretti Beyler, konduk yan yana

Hacı Ali’nin yurdu SEYLAN değil mi?

Ondan aşağı Budak düzüldü

Bend sahih ismi ismine yazıldı

Orda Berk Ağa’nın keyfi bozuldu

Torunların yurdu ŞİRVAN değil mi?

Yurt verildi Ulaş’ın beyine

Oda kondu Berk Ağa’nın sağına

Firkat geldi AĞCAKALE (Akçakale) dağına

Bayındırın yurdu gonca değil mi?

DEDEMOĞLU Haymanların kurulsun

Çekilsin bayraklar, mehter vurulsun

Döğülsün kahfen harbin çağrılsın

Abdalların yurdu ÖREN değil mi?

Doğu Toroslar bölgesinde bir dram yaşanır Türkmen, Arap ve Kürt aşiretler yan yana yaşadıkları ve Türkmenlere karşı öyle bir hal alır ki, bezdirici, bıktırıcı, saldırıları hat safhada rahatsızlıklar verir olur. Bu durum karşısında Dedemoğlu bir deyişinde şöyle der:

Ömrümde sevmezdim Arabı Kürdü,

Geldi çadırını dibime kurdu. 

Ozan Dedemoğlu, Türklerin lojistik bölgesi Horasan’dan Anadolu’ya yapılan Türkmen göçleri, her ne kadar Anadolu’yu Türk yurdu haline getirmiş olsa da, zamanla muktedirler yönetimi ellerine geçirdiklerinde, Anadolu’yu Türk yurdu yapanları perişan etmekte hiç sakınca görmemişlerdir. Baskılarla, kıyılmalarla zorunlu göçlerle, zorunlu iskânlara zorlanmışlardır.

Aşağıdaki deyişinde net bir biçimde anladığımıza göre salt Anadolu bağlantılı olmadığını, kökeni, Türkmen yurdu Horasan bağlantılarının da diri olduğunu görürüz: 

Çıktık Horasan’dan sökün eyledik

Düşürdüler bizi tozlu yollara

Omuzda parlayan kargı cıdanlar

Alıp aşırdılar karlı dağlara

Bölük bölük oldu yüklendi göçler

İhtiyarlar atlı yayadır gençler

Başımıza geldi gördüğü düşler

Düşürdüler bizi görülmedik ellere

Gâhî konduk gâhî göçtük yollara

Bilip bilmediğin gurbet ellere

Âlem dağlarında şu daz çöllerde

Bizden sonra bir ad kalsın dillere

Oradan yüklendik geldik Culub’a (Fırat suyu)

Seksen dört bin hane gelmez hesaba

Deve, koyun hayli insan kalaba

Susuz hayvan inileşir çöllere

DEDEMOĞLU derki aşkın bağından

Aşırdılar bizi Yozgat Dağından

Anadolu Sivas şehri sağından

Göçtüğümüz destan olsun dillere.

Dedemoğlı’nun yukarıdaki deyişinden anladığımız kadarıyla 84 bin hane-çadır olarak Osmanlının iskân siyasetinin kurbanları olarak Rakka’ya sürgün edildiklerini deyişlerinde söylemektedir.

Tarihin tozlu sayfalarında kalan Rakka (Şimdi Suriye sınırları içerisinde bir bölge) çöllerine Türkmen sürgün günleri, Osmanlının kan, zulüm, gözyaşı, ölüm, iç içe, içler acısı bir durumdu. Rakka’ya sürgün edilirler. Beydili Türkmenleri 16.18. Yüzyıla kadar süren bir coğrafya da iskâna zorlanırlar.

Türkmenler fırsat buldukça kaçarak gizliden eski yurtlarına dönerler, genellikle Toroslar da dağlık, ormanlık, Osmanlı adamının ulaşamayacağı yerlere perem perçem yerleşirler; oralarda yaşamaya başlarlar. Bazı Türkmenleri, Osmanlının yerleştirdiği Kürt aşiretleri aralarında ve Kürt aşiretleri içinde yaşamaya başlarlar. Süreç içinde birçok Türkmen Kürtleşirler. Batıdaki Akrabaları Türk kalırken onlar Kürtleşirler.

Arap aşiretlerin ve Kürt aşiretleri arasında yaşama tutulan Türk oymaklar içinde fırsatını bulup bölgeden kaçanlara Osmanlılarca “kaçkıncı” adı verilen Türkmenler genellikle Toros, Canik, Munzur dağlarına sığındılar. 

PİR OZAN GEVHERİ 16. Yüzyılda yaşamı Türkmen ozanı şöyle sesleniyordu:

Başına bir hal gelirse

Dağlara gel dağlara gel

Seni saklar vermez ele

Dağlara gel dağlara gel

Bu canım aşka düşeli

Aşk odu ile pişeli

Yeşil dağlar menefşeli

Dağlara gel dağlara gel

Rakibe miktarın bildir

Yanına civanlar uydur

Zamane dostundan yeğdir

Dağlara gel dağlara gel

Gevheri düşmüş dillere

Diyar-ı gurbet illere

Billahi vermem ellere

Dağlara gel dağlara gel.

DADALOĞLU (1785-1868)

Avşar Boylarındandır. Osmanlı 1865 yılında göçebe boyları yerleşik düzene geçirmek amacıyla “Fırka-i İslâhiye” kararıyla eyleme geçer. Yalınız bu öyle sanıldığı gibi kolay olmuyor. Bu iklim değişimi yıllarca acılarla dolu geçmesini sağlamış. Avşarların yetiştirmiş oldukları çok hayvanları var, yeni yerleşik yaşama uyum sağlamaları hayli güçlükler içinde geçer. Bu olan biten rahatsız olan Dadaloğlu “Fırka-i İslâhiye” kumandanı Derviş Paşa’ya ve genelde Osmanlının Türkmen siyasetine çatar:

Derviş Paşa yaktı, yıktı elleri

Soldu bütün yurdumuzun gülleri

Aşağıdan iskân evi gelince

Sararıp da gül benzin solunca

Malın mülkün Seyfi  (Alıcı avcı kuş) gözlüm kalınca

Kaypak Osmanlılar size de aman mı?

Dadaloğlu, Avşar Türkmenlerinden olup 18. Yüzyıl içinde doğduğu, 19. Yüzyıl içinde öldüğü bilinmektedir. Gerçek adı Veli i olup mahlasını Dadaloğlu olarak kullanmıştır. Dadaloğlu’nun yaşadığı Orta Toros Dağlarında Gâvur Dağı, Bulgar Dağı, Ahır Dağı, Çukurova’dır. Ayrıca, Orta Anadolu ve güney illerinde yaşayan konargöçer Avşar, Sıkıntı, Kırıntı, Bozdoğan, Karsantı, Berber, Menemenci gibi Türkmenlerin içinde yaşamıştır. Dadaloğlu Toros dağlarında dolaşan göçebe Avşar Türkmenlerinden olduğu kesin kanıtı:

Kalktı göç eyledi Avşar elleri

Ağır ağır giden iller bizimdir.

Dadaloğlu, Türkmenlerin yerleşik yaşam zorlanarak geçirilmelerine en ağır tepkisini kor ve deyişlerinde yerleşik yaşama geçmek istemeyen Türkmen oymaklar için sesi ve sözlü tarihi olur. Osmanlı tarım arazilerinde çalışmayı önerirse de onlar yine de geleneksel göçebe yaşamlarını sürdürmek isterler, itaat etmezler.  

Türkmenler, (Yörük taifesi) Osmanlının zorunlu sürgün ve iskân siyasetine karşı koyarak obaları hınçla haykırarak Osmanlı Devleti ile savaşlarını deyişlerinde duru ve yalın bir dil kullanarak Osmanlıya karşı halkı savaşa teşvik ediyordu. Göçebe toplum ruhunun bir geleneği olan  “anca beraber, kanca beraber” ilkesi vardır. Her türlü eylem birlikte yapılır, birlikte karara başlanır. Her şeyde “biz” vardır, “benlik” yoktur. Dadaloğlu bu ilkeye sadık kalarak bakın nasıl seslenir:

Kalktı göç eyledi Afşar elleri

Ağır ağır giden eller bizimdir

Arap atlar yakın eyler ırağı

Yüce dağlan aşan yollar bizimdir.

Belimizde kılıcımız kirmanı

Taş deler mızrağımız temreni

Hakkımızda devlet vermiş fermanı

Ferman padişahınsa dağlar bizimdir

Dadaloğlu’m yarın kavga kurulur

Öter tüfek davlumbazlar vurulur

Nice koç yiğitler yere serilir

Ölen ölür kalan sağlar bizimdir

Aslında Dadaloğlu normal yaşamında doğa ve aşk deyişleri söyler, her türlü güzel şeyleri sever, onların üzerine deyişler düzen biridir. Dadaloğlu’nu içinde yaşadığı durum ve toplumsal duyuş onun, Osmanlının yaptığı “İskân” ve “Sürgün” siyaseti zoruna gider ve öylesine bir nefret dönüşür ki deyişlerinde açığa çıkar:

Ilgınca sılgınca görünen dağlar

Yoksa Türkmen ili başın duman mı?

Deli gönlüm kayıp coşunca

Hey ağalar coştucağım güman mı?

Aşağıdan akça koyun geliyor

Bezirgânlar koç yiğide gülüyor

Kitabın dediği günler oluyor

Yoksa gün döndü de ahır zaman mı?

Aşağıda akça kuğum ötüyor

Katar başı mayalarım çökünce

Şah’tan ferman Türkmen ili göçünce

Daha da hey Osmanlıya aman mı?

DADALOĞLU’M derki gördüm düşümde

Yiğide at verirler on beşinde

Alışkın piştovla dağlar başında

Azrail’den başkasına aman mı?

Benzer deyişin bir başka söyleniş biçimi daha var ki şöyle:

Ilgıt ılgıt seher yeli esiyor

Gâvur dağlarının başı dumanlı

Gönül binmiş aşk atına aşıyor

Bire beyler cünunluğun zamanı mı?

Aşağıdan iskân evi gelince

Sararıp ta gül benzimiz solunca

Malım mülküm Seyfi gözlüm kalınca

Kaypak Osmanlı size aman mı?

Aşağıdan iskân evi geliyor

Bezirgânlar koç yiğide gülüyor

Kitabın dediği günler geliyor

Yoksa devir döndü ahir zaman mı?

Aşağıda akça çığın ötünce

Katar başı mayaların sökünce

Şah’tan (Padişah’tan) ferman Türkmen ili göçünce

Daha da hey Osmanlıya aman mı?

DADALOĞLU’M sevdası var başımda

Gündüz hayalimde gece düşümde

Alışkan tüfekle dağlar başında

Azrail’den başkasına aman mı?

Toros Dağların uçsuz bucaksız sarp yerlerine, bir yarısı Suriye içlerine doğru kaçarlar. Aslında Osmanlının amacı, yerleşik düzene geçmelerine dair onlara iyi bir yaşam alanları açmak değildi, böyle bir projeleri de yoktu. Osmanlı Avşarları iyi denetleyebilmek, kolay baskı altına alabilmek için böyle bir yola girmişti.

Osmanlı İskân siyasetine isyanın açıkça yapmış olduğunu gösteren deyişi:

Kaypak Osmanlılar size aman mı?

Şah’tan (Padişah’tan) ferman Türkmen ili göçünce

Daha da hey Osmanlı aman mı?

Hakkımızda devlet etmiş fermanı

Ferman padişahınsa dağlar bizimdir.

Dadaloğlu’nun Osmanlı’ya “kaypak” demesine neden, Osmanlı Avşarları (1) Uzun Yaylaya yerleştirme sözü verir. Avşarlara verdiği bu sözden cayarak yerine getirmez, Uzun Yaylaya Çerkez göçmenleri yerleştirir. Ayrıca Dadaloğlu, Doğu Kozan Ağası Yusuf Bey’i hile ile yakalamış, bu nedenle de Dadaloğlu’nun diline  “Kaypak Osmanlı” yerleşmiş olur.

Dahi, Osmanlı Mescit Paşa şöyle tehdit eder Avşarları: “…uslu durmazlarsa atlarını ve burnu hızmalı kızlarını Adana pazarında satarım”  der. Bunu duyan ozan “namus ve ar” eder kendine, Osmanlı’ya başkaldırı (2) eylemine girişir ve şöyle der deyişinde:

Feke’de bir kıyımdan söz ediliyor ki gelinlerin dul kaldıklarını dile getiriyor.

Şu Feke’nin hanımları

Talim bilmez âlimleri

Kör olası Derviş Paşa

Hep dul koydu gelinleri

Gitti cerit (cirit?) gitti gide Avşarlar

Gider oldu namusumuz arımız

Kavga kuruldu da kılıç çalındı

Hey ağalar nerde vardı yarımız

Büyük bir halk ozanı olan Dadaloğlu en güçlü deyişleri yanında, yaşadığı bölgenin dövüşlere de boynu eğik değildir. Haksızlığa karşı tepkili olmuştur her daim:

Ölürüz de kömür gözlüm ölürüz,

Dost ağlasın zalim felek utansın

Kıyamette kavuşmak var biliriz,

Dost ağlasın, kahpe felek utansın

Bir çıkmaza girdi bugün yolumuz

Geçit vermez sağımızla solumuz

Kalır gayri burada ölümüz

Mert ağlasın, namert olan uttansın

Avşar ili yaylasına göçmedik

Aşın yiyip, sularını içmedik

Tenhalarda kendimizden geçmedik

Can ağlasın, hain felek utansın

DADALOĞLU’M yine coştu çağladı

Ak üstüne karaları bağladı

Firkat oldu yüreciğim dağladı

Ben ölende Çapanoğlu utansın

Dadaloğlu’nun umutsuzluğa düştüğü deyişin:

Yine tuttu Gâvur dağı dumanın

Hançer vurup açarladı yaramı

Sana derim Mıstık Paşa ereni

İçindeki bunca beyler nice oldu

Sabahaca kandilleri yanardı

Soytarılar fırıl fırıl dönerdi

Ha deyince beş yüz atlı binerdi

Sana inip konan beyler nice oldu

Ağlayı ağlayı DADAL’IN şöyle

Vefasız dünyayı şu insan neyler

Bir yiğidi bir kötüye kul eyler

Şimd’en sonra yaşaması güç oldu.

Osmanlı Türkmenleri cezalandırmak için Rakka’ya Abbas Paşa adlı birini görevlendirmiştir. Abbas Paşa, İskenderun’dan karaya çıkarak Rakka’ya gelişini Avşar Türkmenlerinden Dadaloğlu da deyişini söyler:

İskeleden kalktı ol Abbas Paşa

Kızıla boranlı dağ var önünde

Elbeyli beylerin at başı çekmez

Çevrilip konacak yer var önünde

İllerinde Osman Bey, zorbaların başı

Aşireti var, çıplak eder savaşı

Keser kelleler, basar üleşi

Kartallar dönecek yer var önünde

Küçük Ali oğlu da, haykırır kakar

Düşman görünce belini büker

Cimbulat kılıçla demir bent büker

Omuzu kalkanlı er var önünde

DADALOĞLU der; ordan geçerse

Elbeyli Türk’ün yolun açarsa

Akan kanlı Murat köpük saçarsa

Seyit Battal gibi er var önünde.

KUL SADUN ve Osmanlı İskan Siyaseti

Orta Toroslardan Rakka ve Civarında iskân için sürülmüştür. Orada, Türkmenlerin Arap ve Kürt aşiretleriyle savaşlarını anlatan ozan Kul Sadun, deyişinde ise Arap kabilelerin baskıları ve Halep Valisi Abbas Paşa’nın Arap kabillerinin yanında yer alarak Türkmenlere zulmü destek olmasından, çok olumsuz şartlar geçirir bölgede. Bu nedenle bazı Türkmenler Anadolu içlerine, Konya, Karaman, Kütahya gibi yerlere kadar göç ederler. Bazıları da daha önceki ata yurtları olan Yozgat, çorum, Ankara, Kırşehir ve Çankırı yörelerine yerleşirler. Ozan Kul Sadun bu duruma şöyle der deyişinde:

Rakka çöllerinden gelen gaziler

Rakka’nın gonca gülü soldu mu?

Yeniden bir haber duydum oradan

Cerit Bekir öldü derler, öldü mü?

Cerit Bekir öldü ise kırıldı kilit

Yolumuza kötü bir kara bulut

Kürdülü Kerim’le Bayındır Halit

Kolu bağlı cellâtlara vardı mı?

KUL SADUN’um der ki bulmadık vefa

Hükmümüz geçerli şol Kaf’tan Kaf’a

Ulaşlu oğlu Hacı Mustafa

Alayları bölük bölük böldü mü?

 KARACAOĞLAN (1606-1679)

Karacaoğlan, Adana’nın Farsak köyünde doğduğu; Torosların Gavurdağı yörelerindeki Türkmenlerin içinde yetiştiği söylenir. Esmer kara yağız olduğundan adına Karacaoğlan denmiş. Gezdiği yerler ise Konya, Ankara, Karaman, Adana, Halep, Mardin, Diyarbakır kentler olduğu söylenir. Ayrıca Suriye, Mısır, Trablus ve Rumeli bölgelerini gezmiş olduğu söylenir.

17. Yüzyılda Orta Toroslar ve Çukurova’da yaşadığı bilinen Karacaoğlan deyişlerinde çok yalın, katıksız arı duru Türkçe kullanan Karacaoğlan, daha çok aşk ve doğayla iç içe olma yanında ayrılık, gurbet, sıla özlemi, sevda, acı, dostluk, yoksulluk, zulüm, ölüm içerikli, insanın doğasında var olan temaları çok işlemiştir. Hep duygularını, düşüncelerini, işin puştluğuna kaçmadan içten ve gerçekçi bir bakışla, kendine özgü bir deyiş yapısı içinde söylemiştir. Mezarı Mersin’in Mut ilçesi Çukur köyünde olduğu sanılmaktadır. Bize en çok Karacaoğlan’ı tanıtan ve deyişlerini derleyen Nüzhet Ergun olmuştur.

Dinleyin ağalar size bir şey söyleyim

Hatırdan gönülden geçici olma

Bir yiğidin amanını kesişin

Sırrını ellere açıcı olma

Meclise varışın kâmili dinle

El iki söylerse sen birin söyle

Elinden geldikçe iyilik eyle

Sakın ol başlara kakıcı olma

Karacaoğlan kalk gidelim buradan

Allah’ımız seni beni yaratan

Sakın kendini haramdan zinadan

İnsanı insana takıcı olma.

Selman ZEBİL

(1) Ahmet Z. Özdemir, “Avşarlar ve Dadaloğlu” Ank. 1985, s. 93

(2) Battal Pehlivanlı, “Dadaloğlu, Yaşamı, Sanatı, Şiirleri”  İst. 1984 s.24-27