EŞREFOĞLU 2. SÜLEYMAN'IN ÖLDÜRÜLÜŞÜ ve EŞREFOĞLU BEYLİĞİ'NİN SONU

Eşref Oğlu 1. Süleyman Bey Dönemi

Foto: Selman Zebil, Beyşehir gölünde
şimdi bulunmayan kayıklar yıl 1985

Selçuklu Sultanı 3. Keyhüsrev’in annesi, Eşrefoğlu Süleyman Bey’i saltanat naipliği, Karamanoğlu Güneri Bey’i ise beylerbeyi görevi ile Konya’ya çağırdı. İsmail Hakkı Konyalı, “Akşehir Tarihi” adlı yapıtı s.54 Kendilerine bağlı Türkmenler ile birlikte şehre gelen Süleyman ve Güneri Beyler, iki şehzadeyi 15 Mayıs 1285’te tarihi törenle Konya Selçuklu tahtına oturttu. Ancak, bir süre sonra Vezir Sahip Ata Fahrettin Ali’ye mensup olan Has Balaban, ordusu ile Konya üzerine yürüyünce Karamanoğlu Güneri Bey Karaman topraklarına dönerken, Eşrefoğlu Süleyman Bey de Beylik merkezi Gorgorum’a (Gökçimen) çekildi. (1)

1288’de Selçuklu-Moğol ortak ordusu Tarsus dolaylarını işgal ettiler. Karaman’a karşı harekete geçtiler. Larende bölgesini tahrip etmeye başlayınca, Karamanoğlu Güneri Bey’in, müttefiki olan Eşrefoğlu Süleyman Bey’de Ilgın’a akın yaparak, başta Balaban Oğlu olmak üzere öldürdükleri askerlerin başlarını Konya’ya gönderdi. Yine de her iki müttefik Süleyman Bey, Güneri bey gelen tehlikeyi sezdiler, hemen Konya’ya haber göndererek Selçuklu Sultan 2. Mesut’tan özür dilemek istediklerini bir açıklama ile barış istediler. Bu istekleri yerine getirmeleri için Sultan 2. Mesut, tahtında Eşrefoğlu Süleyman’a ve Karamanoğlu Güneri Bey’e eli öptürüp itaatlerini aldıktan sonra yerlerine geriye dönmelerine izin verdi. (2)

Bu tatlıya bağlanan barış görüşmelerinden sonra Eşrefoğlu Süleyman Bey, döndüğü ülkesi Gorgorum’dan taşındığı Beyşehir’de, İçerişehir adı verilen yerde imar işlerine başlar. Bu şehir çevresi surlarla çevrili, kale kapısından kente giriliyordu. Hala ayakta olan sadece o kale kapısı kitabesinde 1290 tarih ile dört satırlık bir yazı yer alıyor. Yazıda: Buranın Eşrefoğlu Seyfettin Süleyman Bey tarafından inşa ettirildiği. Sultan 2. Mesut’un adının da bulunduğu kitabenin ilk satırındaki söz, şehrin bu sıralarda Süleyman Bey’in adına nispetle "Süleymanşehir” diye anıldığını göstermektedir. Süleyman Bey’in kitabede “Emirü’l-Kebirir’lmu’azzam” olarak anılması da dikkate değer.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, şehrin imarı ile meşguldü. İçerişehir denilen yerde, hala kalıntıları görkemli bir biçimde ayakta duran, camisi, kadınlar ve erkeklere has şırıl şırıl suları akan hamamı, hanı, Eşrefoğlu Camisi karşısında bulunan otuz bir dükkân ve birde bedesteni bulunmaktadır. Bular 1975 yılında, özgünlüğüne uygun tamir edilerek yenileme edilmişlerdir.

Birinci kitabede Caminin yapılışı 1297 yazken, büyük kapıdan içeri girilen kemer üzerindeki ikinci kitabede ise caminin 1299’da yapımı bitiş tarihi yer almaktadır.

Eşrefoğlu Camisi bitişiğinde bir de kubbeli bir türbe vardır. Bu türbenin içinde Eşrefoğlu Süleyman Bey, karısı ve küçük oğlu Eşref yatmaktadır diye bilinir.

Yeniden dönersek, başlangıca:  Moğolların Sülemiş isyanı ile uğraşmaları sonucu, Sultan 3. Alaettin Keykubat’ın ise isyan sırasında yalınız Konya’da değil, Anadolu dışına kaçarak Tebriz’e sığındı. Bu arada uçlarda bulunan Türkmen Beylikleri ve Eşrefoğlu Süleyman Bey’in geleceklerini (istiklallerini) ilen etmelerine yol açan ortamı hazırlamıştır. Gazan Han, bütün Selçuklu ülkesinin hâkimiyetini 3. Keykubat’a verip, Tebriz’den Anadolu’ya geri dönse de, Selçuklu merkezi Konya’ya kadar girememiş, ancak saltanatını Sivas’ta sürdürmeye çabalamıştır. Yani, durum böyle olunca, ülkedeki otoritenin bir daha kurulması mümkün olmamıştır.

Sonrası mı? Anadolu’da Moğol genel valisi olan Abışga Noyan birçok şikâyetler karşında Moğolların Anadolu Genel valisi Abışga Noyan’da Sultan 3. Alaettin Keykubat, Tebriz’e gönderdi. Karısı sayesinde öldürülmekten kurtulmuşsa da sürgünden kurtulamadı, Selçuklu tahtından azledilerek İlhanlı hükümdarı Gazan Mahmut’un emriyle 1301’de İsfahan’da yaşamaya mecbur edilmiştir. Mevlevi kaynakları, Abişga Noyan’ın överler ve âdeti ile tanındığını ve bu zulüm devrinde “Köse Peygamber”  lakabı aldığı, hatta Mevlevi olduğunu rivayet ederler. (*), (3)

Beyşehir gölündeki adalardan birkaçı Yıl 1987

Ya oldu biliyor muşunuz? Onun yerine Hamedan’da yaşamaya mahkûm edilen Sultan 2. Gıyasettin Mesut, Musul yoluyla Anadolu’ya gelerek tekrar Konya’da Selçuklu tahtına oturtulmuştur. Zaten 2. Mesut bir tür kukla idi, ha varlığı ha yokluğu fark etmezdi. Yani çok silik bir kişiliğe sahipti. Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyasettin 2. Mesut, Moğolların sonu gelmeyen kötülük ve istekleri ile İrincin Noyan’ın zulmü dolaysı ile kahrından hastalanmış 1308’de ölmüştür.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, 1299 veya 1300’de İstiklalini ilan etmiş Beyşehir’de Selçuklu Sultanı Gıyasettin 2. Mesut adına Süleyman şehrinde gümüş dirhem sikkeler kestirmişti. Daha önce de Sultan 3. Alaettin adına gümüş sikkeler kestirmişti.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, Ağustos 1302’de ölmüştür. Ondan sonra beyliğin yönetimi oğlu Mehmet Bey’e geçmiştir. Eşrefoğlu Camisi bitişiğinde bir de kubbeli bir türbe vardır. Bu türbenin içinde Eşrefoğlu Süleyman Bey, karısı ve Eşref adlarında çocuğu yatmaktadır.

(1) Sait Kafaoğlu, “Selçuklu Sonrası Güneybatı Anadolu’da Bir Uç beyliği Eşrefoğulları” makalesi. (Eşrefoğulları Beyliği) TTK, 2018, s. 24-25

(2) Sahibi bilinmeyen,“Selçukname”, İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Beylikler” Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi”, ve Sait Kafaoğlu aynı yapıttan aktarma.   

(3) Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi” 1984, nakkaşlar Yayınları, s.633.

(*) Mevlevilerin Moğol yanlısı oldukları bir kanıtı daha ortadadır. Bu karanlık dönemde her yerde elleri vardır

Eşrefoğlu Mehmet Bey Moğollara İtaat Etti

Daha önce de 2. Süleyman'ın babası Mehmet Bey, beylikten devlet kurmak için kendi Mevlevi şeyhinden "kut" talep eder ama Mevleviler bu isteğe destek vermemişlerdir. Sözü geçen Menakıpta Aydın Oğlu Gazi Umur Bey’in Mevlana ve Ulu Arif Çelebi’nin manevi himayesinde olduğunu yazar. Mevlevilerin Eşrefoğlu Mehmet Bey'den esirgediği Aydınoğulları Beyliğinin "kut" talebine fetih ve bölge hakimiyetinin kendisi ve evladının elinde olacak diye vermiştir. Eşrefoğlu Beyliğinin küçük bir iç beylik ve Konya’ya yakın olması dolaysıyla geleceğine dair yetki vermemişlerdir.

Dahi, Mevlevilerden yetki alamayan Eşrefoğlu Mehmet Bey 1314 yılında İlhanlı Valisi Çoban Bey güçlü bir ordu ile Anadolu'ya geldiğinde diğer beyliklerin beyleri gibi onu karşılamaya gitti ve itaatini bildirdi. Böylece itaat ettiği sürece yaşadılar.

Yazıcızade Ali’nin Saltukname’de belirttiğine göre, Eşrefoğlu Mehmet Bey, beyliğinin devletleşmesi yolunda, gönülden başlı olduğu Mevlevi Şeyhi, Ulu Arif Çelebi’den "Kut" yani manevi meşrutiyet talep eder. Fakat arzuladığı sonucu elde edemedi. Demek ki, Mevlevilerin Moğollara destek vermelerinden başka bir düşünce nedir ki?

İşte Eşrefoğlu 2. Süleyman Bey, cüretkar davranıp bağımsız bir devlet kurmak istemesi şimşekleri üzerine çeker ve beyliğin sona erme4sine istemeden neden olur. 

Lakin Eşrefoğullarının yeteri kadar büyümelerine engel doğrusu Mevlevilerdir. Beylik kurulurken, küçükte olsa, o günkü siyasi, iktisadi bakımdan ve Selçukluların 1280’li yıllara gelindiğinde git gide dağınıklığı, her geçen gün güçten düşmeleri ve Selçuklu mirasına Moğolların Anadolu işgalini çok sert bir biçimde zor kullanarak oturduğu bir dönemdi.

Eşrefoğlu Beyliği 40 yıllık dönemini geçirdiği sürede de Moğollar Anadolu’da çok güç sahibi oldular. Eşrefoğlu 1. Süleyman Bey ilk merkezini Gorgorum (Gökçimen) denen yerde kurdu. Bir süre sonra buradan beyliğin merkezini Beyşehir’e taşındı, adını da şehre vererek Süleymanşehir diye anılır oldu. Güçlendi, Bozkır, Seydişehir, kuzeyde Doğanhisar ve Şarkikaraağaç bu küçük beyliğe dâhil etti. Eşrefoğlu Mehmet Bey, Moğol valisi İrenci’nin zaafından yaralanarak Akşehir ve Ilgın’ı topraklarına katarak beyliği biraz daha büyüttü.

1316 yılına gelindiğinde ise Moğol İlhanlıların taht değişikliğinden ortaya çıkan kargaşadan yaralanarak fırsata çeviren Mehmet Bey, Sultandağı’nı, Bolvadin’i, Çay’ı ve İshaklı adlı yerleri beyliğini kuzeye doğru büyüttü. (1) 

Bu arada Mevleviler Moğollara Anadolu'da çok büyük destek verdiler. İşte bu Mevlevi desteği, daha önce, Selçukluların güçlü zamanında, Selçuklu saray gölgesinde, Selçukluların himayesinde yaşarlarken, zayıflayan Selçukluları satışa getirerek Moğollarla işbirliği yapmışlardır. Bu arada Mevlevilik Moğol işbirliği sayesinde Konya sınırları dışına taşarak, Batı Anadolu’daki diğer Türkmen Beyliklerini manevi olarak kendine bağlamış oldu…

Yalınız bir gerçek var ki, Batıdan Haçlılar, doğudan Moğollar sıkıştırıyordu. Her iki yönden gelen ağır baskılarına rağmen, Türkmen Beylikleri birlik olamıyorlar, birbirlerinin önünü kesmek için, kendi aralarında da barışık olamıyorlardı. Buda en çok Moğollara yarıyordu. Bu yüzden de Türkmen Beyliklerinin büyük bir devlet olma şansları yoktu. Bu işte de Mevlevilerin rolü vardır, Türkmen Beyliklerin, birbirleri ile didişerek dağınık yaşamaları ve kendilerine boyun eğmeleri isteniyordu.

Selçukluların ortadan kalkması ile de paramparça oldular. Bu bağlamda her beylik için hem büyüme, hem de saygınlık olarak  “gaza” tek geçerli yol plana çıktı. (2) Eşrefoğlu Süleyman Bey ise bir uç beyi olmamasına rağmen Ege Bölgesi Türkmenler tarafından hızla fethedilince, yer aldıkları fiziki coğrafya yani Beyşehir gölünün doğusu içte kaldı. Bu da onların kuruldukları ta baştan bir şanssızlıktı. Diğer Beylikler, kıyılarda ve daha da ileri giderek Balkanlarda “gaza” yaptılar, yeni yurtlar edindiler, Mevlevilik oralara kadar uzanamadı, uzanmaya çalışsa da taraftar bulamadı uzun süre.

İşte böyle bir zorlu coğrafyada tutunmaya çalışmak ve dahi birde Konya’ya en yakın yerde bulunmak, 1308’de Selçukluların ortadan kalkması, Beyşehir’in hemen doğusunda bulunan Selçuklu merkezi Konya, Moğolların elinde, Orta Anadolu’yu merkezden atadıkları Baltu, Sülemiş, İrancin, Çoban, Timurtaş gibi valilerdi. Ve onlar ile gönderdikleri önemli sayıda bir ordu ile elde tutmakta idi. Bu beylerin sürekli olarak merkeze karşı isyan etmeleri, İlhanlıların Anadolu’daki hâkimiyetini azami derecede de azalttı.

(1) Halil İnalcık, “Devlet-i Aliyye” 2009, s. 9

(2) Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar” Ank. 1970, s.1-47

Türk Kültüründe “Kut” Geleneği

Eski Türk köklü geleneklerinden birisi olan "Kut" Türk geleneğine göre başa geçen birisi için kullanılıyordu. Türklerde "Kut'un anlamı, uğurlu, bahtlı, saadetli birisi olması gerekiyordu. Devlet hukuki bakımdan, emretme hak ve yetkisine sahip ve emri icra kudreti de olan bir yüksek nizam kuraldır. Tanrı; Türk halkının üzerine siyasi iktidarı elinde tutacak (1) olan, Kut bağışı" ile Türklere hükümdarlık gücü ve yetkisi verildiğine inanılan o kişinin siyasi iktidarına bağlı kalınır.

Yani, eski Türklerde siyasi iktidar gücü Tanrı tarafından verilmesi inancı, Türkler Müslümanlaştıklarında dahi sürmüştür. Müslümanlaşan Türkler  “Kut” bağışı, Tanrı tarafından değişik yollardan manevi bir biçimde verildiğine inanılır olmuş. Bir kere bu İslam’a göre “vahi” yoluyla olur, o da peygamberlere göreydi ama buna da bir yol bulmuşlar. Çeşitli kerametli rumuzlar geliştirmişler, rüya yoluyla, keramet yoluyla, salih yoluyla, gelecek için gaipten ilahi haberler veren birçok, İslam’a göre bidat niteliği taşıyan inançlar.

Hatta Osmanlılar yıllarca, siyasette başarı olduklarına inandıkları çeşitli rüya ve keşifler ile manevi meşrutiyet kazanmışlardır. (2)

Konuya dönersek; Eşrefoğlu Mehmet Bey, Beyliğinin manevi meşrutiyetini, kendisinin de gönülden bağlı olduğu Mevlana’nın kurduğu ve torunu Ulu Arif Çelebi eliyle yeni kurumsalmış olan Mevlevilerden almak istedi. Mehmet Bey, Beyşehir’de misafiri olan Ulu Arif Çelebi’den manevi meşrutiyet talep etti, ondan kendi oğlunun gelecekte baht ve talihini, Çelebi’ye manevi bir şahsiyet olarak bağlı olduğundan dolayıdır ki oğlu 2. Süleyman Bey’in geleceğini sordu. İşte bunu Ahmet Eflaki  “Ariflerin Menkıbeleri kitabında şöyle yazar: 

 “Bu candan kul nakleder ki: Beylerbeyi (Melikü’l Ümera) Eşrefoğlu Mübarizeddin Çelebi Mehmet Bey, Çelebi hazretlerini Beyşehir’de misafirliğe davet etmişti. Çelebi’ye karşı hadden aşırı istek ve inanç göstererek türlü hizmetlerde bulundu ve oğlu Süleyman Şah’ı saraydan çağırıp tam bir inançla Çelebi’nin hizmetine verdi, ona mürit yaptı. Süleyman Şah’ın beline bulunmaz bir kemer bağlayıp bırakıverdiler.

Çelebi Mehmet Bey baş koyup ‘Bu çocuğun sonu ne olacak?’ diye sordu. Çelebi: ‘sizden sonra bu il, bu çocuğun elinde harap olacak ve bu topluluk onun ayakları altında dağılıp gidecek ve sonunda onu bu göle atıp yok edecekler’, buyurdu. Zavallı baba ağlamaya başladı ve etrafında bulunanlarda ağladılar. Çelebi: ‘Yazık bu budala çocuğun hiç talihi yok ve başkanlığa ve başbuğluğa da hiç layık değildir’ dedi.”

Şöyle bir şiir yazar:

Ne kadar ulu kişiler oğulları var ki, kötülüklerden ve

Kendilerini çirkin işlerden ötürü babalarının yüzkarası olmuşlar.

“Ve gerçekten o çocuk Çelebi’nin buyurduğu gibi oldu. Timurtaş, kendi devleti döneminde Beyşehir’i ele geçirdi. Ülkesini yağma ettiler ve birkaç gün sonra Süleyman Şah’ı oradaki göle attılar, ülke tamamıyla harap oldu.” Yazar (3)

Eşrefoğlu Mehmet Bey zamanı Eşrefoğlularının manevi yapısı, Eşrefoğlu Mehmet Bey'in Mevleviliğe sadık ve gönülden bağlı bir Mevlevi olmuştu. Yani Eşrefoğlu Mehmet, ona ciddi bir biçimde inanıyordu. Bunu Ahmet Eflaki şöyle anlatır:

“Çelebi hazretleri (Ulu Arif Çelebi) o dervişi Akşehir’de eşyalarının yanında bırakıp Beyşehir’e gitti. Birkaç gün orada kaldı. Burada rahmetli Eşref’in oğlu Çelebi hazretlerine hadden aşırı hizmette bulundu” Ve dahi: “Çelebi’nin bu gayret ve kudreti karşında şaşa kaldılar. Eşrefoğlu da bundan dolayı birçok hizmetlerde bulunup Çelebi’den özürler diledi. Çelebi’de cevabında: “Siz bu işe Allah’ın elinde bir aletsiniz. Allah’ın iradesi böyle idi ki, böyle oldu” (4)     

Ahmet Eflaki bu eserini önce 1358’de, yazmaya başlar ve 1358’de tamamlar. Bu yukarıda söz ettiği olayların gelişmesi doğruluğuna gölge düşürmektedir. Yani, Ahmet Eflaki, Timurtaş tarafından Beyşehir Gölünde boğarak öldürmesi olayını sonucunu, baştan “Çelebi biliyordu” gibi kehanetini göstermek amaçlı yazmış olmasıdır. Yani bizce olay bitmiş, sonucu olduğu gibi, önceden haber veren bir kehanet sonucuna bağlanmasıdır.

Gelelim 2. Süleyman Bey olayına:

Mevlana’nın torunu Ulu Arif Çelebi, Babası Mehmet Bey öldükten sonra yerine geçen oğlu 2. Süleyman’ı izlemeye alır. Süleyman’ın babası gibi davranmadığını seziyordu. Çünkü 2. Süleyman bağımsız, aktif ve gerçekçi bir siyaset izlemekteydi. Bu dönemde de git gide Moğollar güçlü etkisini yitirmekteydiler.

1314 yılında büyük bir ordu ile Çoban Bey’i ülkeye İlhanlıların göndermesi üzerine, Anadolu beylikleri, bu Moğol Beyi’ni ziyaret ettiler, itaatlerini bildirdiler. Eşrefoğlu 2. Süleyman Bey ise gidip biat etmedi 

Anadolu’da Moğolların ordu komutanı Çoban Bey’in oğlu Timurtaş’ın İran’dan bağımsız eylemlerini, kendi gelecekleri için tehlike görerek onu İlhanlı hükümdarı Ebu Sait’e şikâyet etme gafletinde bulundular. Dahi, beyliğin gücünün yetersizliğini dikkate almayan 2. Süleyman Bey, bağımsız bir devlet olma adımını atma yoluna girdi. 

Bağımsız olma niyetini herkese göstermek istedi. Diğer Türkmen Beyliklerinden farklı yola girer. Şöyle ki: Hutbeden sonra saltanat alameti olarak en önemli konuma sahip sikkelere, bütün Anadolu Beylikleri ve beyleri gibi dedesi 1. Süleyman Bey, İlhanlı Gazan Han oğlu Mehmet Bey’in hem bahsi geçen han ve sonraki İlhanlı hükümdarı Olcayto’nun adının tabilik alameti olarak yazdırmıştı. Buna rağmen, 2. Süleyman bastırdığı sikkelerde (metal paralar) İlhanlı Han'ı Ebu Sait'in adını yazdırmadı. Bu Bey adına Beyşehir’de darp edilen bir sikkede sadece: "El Mülkü Lillah Süleyman bin Mehmet Hulledallahu Mülkehu" biçiminde salt kendi adını yazdırmıştı. Kuşkusuz bu davranış Türk-İslam devlet geleneğine göre beylikten bağımsız bir devlete geçme niyetinin çok ciddi bir adımıydı. Mevleviler ve istilacı Moğollar bundan hoşlanmadılar...

2. Süleyman Bey’in bağımsızlık adına bu uygulama sonunu getirdi. İlhanlı Sultanı tarafından affedilen Timurtaş, Eşrefoğlu Beyi 2. Süleyman’ı gölde boğarak öldürdü ve 40 yıllık Beylik ortadan kaldırıldı. Acı son, Kendi ülkesinde, Moğollara biat etmeden, ayrı, bağımsız devlet olmak isteyen 2. Süleyman Bey: "Eski Türk geleneklere göre 'kut' toplayıp, "kutlu bir devlet" kurmak istiyordu. Şansızlığı daha güçsüz oluşundandı. Hiç kimsenin yazmak istemediği işte bu, Mevlevilerin büyük rolü olduğudur. Ahmet Eflaki’nin kitabı, "Ariflerin Menkıbelerinde" anlatılan, Babası Mehmet Bey ile Ulu Arif Çelebi arasında geçen, Süleyman Bey’in geleceği, bu işin asıl önceden değil de, sonradan hikâye edilmesi, sonradan, olay bittikten sonra, öldürülüş biçimine göre yazılmasından anlaşılmaktadır Mevleviler ellerinin olduğu…  

Bu işin içinde Ulu Arif Çelebi’nin elinin olmaması söylenemez. Çünkü göbekten bağlı oldukları Moğollardan ayrı, bağımsız kara alıp, kendi devletini kurmak isteyen birini istemiyorlardı  

Kaynakçalar: 

Hasan Basri Karadeniz, “Eşrefoğlularının Anadolu Beylikleri Arasındaki Yeri ve Önemi (1284-1326), “Eşrefoğlu Beyliği, s.13 makalesinde, “Faruk Sümer, Anadolu’da Moğollar, s. 62-86, 

(1) İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü” İst. 2004, Ötüken Yayınları s. 248-249

(2) Hasan Basri Karadeniz, “Osmanlı ile Beylikler Arasında Anadolu’da Meşrutiyet mücadeleleri” İst. 2008, s. 35-100

(3) Ahmet Eflaki, “Ariflerin Menkıbeleri” (Mevlana ve Etrafındakiler) 1987, Çev. Tahsin Yazıcı, RK, 2. cilt, s.215-216 (4) Ahmet Eflaki, “Ariflerin Menkıbeleri” (Mevlana ve Etrafındakiler) 1987, Çev. Tahsin Yazıcı, RK, 2. cilt, s. 225.

BEYŞEHİR EŞREFOĞLU BEYLİĞİ ve MOĞOL İŞGALLERİ

Moğolların Anadolu’ya Girişi ve Sonuçları

Anadolu Selçuklu Sultanlarının ve ileri gelen Selçuklu soyluları Anadolu’da müthiş bir biçimde İran kültürünü benimseyerek, İran etkisi altına girmeleri, sanatta, mimaride, edebiyatta sezilmeye başlar. Anadolu Selçuklu Sultanları, aidiyetlerinin bile farkına varmadan, adlarını, İslam’dan Arapça değilken, kendilerine İran-i mitolojik (M.S.9. Yüz yılda Firdevs’in Araplaşmamaları için İran halkının milli duygularını kamçılamak için yazdığı “Şahname” adlı ünlü yapıtında geçen kahramanlar) adlarını almalara kadar vardırırlar. Keykubat, Keyhüsrev, Keykaus, Hürmüz, Rüstem” vs. gibi adların İranlı şair Firdevs’in “Şahname” adlı yapıtında geçen İran mitolojik kahramanların adlarını kendilerine yakıştırmalarıydı. İlginçdir ki bu İran-i mitolojik kahramanlıklarını da Turanîlere (Türklere) karşı yaptığı savaşlarla ünlü oluşlarıdır…

İranlı şair Firdevs (930-1020) yazdığı güçlü yapıtı “Şahname” İran’ın İslamlaşıp dağılmamaları için toplayıcı ulusal destanıdır; 50,000 beyitten oluşmaktadır. İran ulusuna hayat ve coşku veren bir duyarlıkla geçmişe verilen en önemli anlatımdır. Bu tür İran edebi eserler Farsça, özellikle İslam-i şemsiye altında ince bir İran’ın ulusal geçmişini, tarihsel destancı geleneğini diri tutmak ve yüceltmek için yazılmıştır…  

Anadolu Selçukluların özünden yozlaşarak İran-i edebiyatına, kültürüne, geleneklerine kendilerini adapte etmeleri sonucu, Anadolu’da iki sınıf oluştu, hoşnut saray çevresi karşısında kırsalda yaşayan Türkmenler gidişattan hoşnut değillerdi. İşte Türkmenler Babailer Ayaklanmasına katılarak; Selçukluların kendilerine karşı anlaşılmaz biçimde yabancılaşmaları sonucu Baba İlyas ve Baba İshak önderliğinde gerçekleşmişlerdi. Böylece Türkmen Babailer Anadolu Selçuklularına uzun süre diz çöktürmüştür. Sonuç ise, paralı Frank askerleri sayesinde 1240 yılında her ne kadar Babailer ayaklanmaları bastırılsa da yorgun düşmüş bir Selçuklu Devleti var; 1243 yılında da Selçuklu yurdu Anadolu’ya girmeye yeltenen Moğollara karşı Kösedağ savaşında yenilen Selçuklular, Anadolu’daki egemenlikleri sonlandırma aşamasına doğru girmiştir. 

Her ne kadar Türkmenler Selçuklulara karşı memnuniyetsizlikleri olsa da Türkmenlerin Anadolu’yu Moğolların işgaline izin vermediler. Pek çok Türkmenleri Selçukluların egemen zulmünden ayıran durum, kentlerde yaşayan Türkmen karşıtı, Selçuklu yanlısı; rejimle uzlaşırken, bir yandan Mevleviler Moğolların Anadolu’ya girişine de alkış tutmuşlardır. Ama kırsal kesim Türkmenlerin iyi-kötü rejimle didişmeli olsalar da Moğollara karşı sürekli savunmada olmuşlardır.

Bektaşiler, Babailer bağlantısı olarak Türkmenlerden oluşur ve Osmanlı yönetimi için de Moğol baskınlarından kaçarak uçlara sığınan “gazi ruhlu” Türkmenler çok önem kazanır. Bir yandan Bektaşilik Türk dilli mistik ve epik zengin bir edebiyat geliştirirler. Bunu takiben aynı dönem şehirlerde gelişen “gazilik ruhu” taşımayan Mevlevilik ise tam tersi, Fars dilli bir edebiyat ve kültürel bir varlık geliştirdiler Anadolu da. Ve dahi, Türkmenlerin aksine Mevlana ve Mevleviler Anadolu da Moğollarla iş birliği yaptılar.

Zaman Moğolların Anadolu’da Türkleşmesiyle huzura kavuşur...

Moğollar 1260’a gelindiğinde Batı İran, Irak, Dicle, Fırat nehirleri arasında Hülagu Han oğullarının elinde, Altın Ordu Devleti Rusya bölgesinde hâkim, Orta Asya’ya da Çağatay Devleti hâkimdi. İlhanlı Moğollar devleti ise Anadolu’da, merkezi Tebriz’di.

Böylece Moğollar 4 ayrı devlete bölünen Moğollar kasırga gibi esip sağı solu yakmış, yıkmış olsalar da geniş alanlardaki egemen güçlerini rağmen Anadolu’da bir türlü “Moğollaşma” sonucuna varılmamıştır. Asıl, Moğollar, Türkmenler sosyal yapıda, kültürel alanda uyum göstermede zorlanmadılar. Bilakis İran, Irak ve dahi Türklerin yaşadığı bütün topraklar üzerinde Moğollar “Türkleşme” ile sonuçlanmıştır.

Anadolu ve Türkler Moğol işgalinden batı uçlarına kaçsalar da Anadolu’ya yakın kültür ilişkileri sürdürdüler. Türklerle, zamanla kasırga gibi Anadolu’da girdikleri yerleri harabeye çeviren Moğollarla birbirlerinden ayrılmaz bir parça oldular. Derinlemesine ilişkiler sonucu Moğolların az olan ama güçlü vurucu, hâkim nüfuzları Anadolu’da git gide, Türklerin kat ve kat fazla nüfuzları karşısında Türkleşerek Anadolu’da eriyip gittiler.

Moğol Tarihine ışık tutan ve İslam coğrafyasının en geniş biçimde tarihini yazan Hulagu han’ın kâtibi, Cüveyni, Moğol fetihlerini, Harzimşahları ve Haşişsilerin tarihini anlatan Yahudi dönmesi tarihçi Reşideddin Fadlullah hem de İlhanlı Ordusunun başkomutanıdır. Bu Tarihçi Reşididdin’e göre 1300 yılında İlhan Gazan Han, İlhanlı Devletinin Başkanı olur. Devleti Cengiz Han yasalarına göre yönetir. Ve dahi Kadınlar kurultayı bile oluşturur. 70 yıl sürer İlhanlılar Devleti. 1330-1340 yıllarında çöker. İlhanlı Devletini takiben Altın Ordu Devleti de bu tarihte çöker gider.

Anadolu Beylikleri İçinde Eşrefoğlu Beyliği

Eşref Oğulları denilen aile, Anadolu Selçuklu Devletinin son dönemlerine doğru,13. Yüzyıl ikinci yarısında (1) kadim Pisidya kıtası mülhakatında olan önce Beyşehir, Seydişehir, taraflarında ve daha sonra genişleyerek Ilgın, Bolvadin ve Akşehir’de içine alan bir beylik kurmuşlardır.

İlk merkezi olarak Gorgorum (Gökçimen) dene yerde Seyfüddin Süleyman Bey, Anadolu Selçuklu hükümdarı 3. Gıyasettin Keyhüsrev döneminde (1264-1283) Anadolu Selçuklu sınırlarındaki beylerden idi. 1283’te Moğol-İlhanlıların emriyle öldürüldüğü zaman yerine amcazadesi olan 2. Gıyasettin Mesut geçmiştir. Bu yeni Selçuklu sultanı, Konya’yı bırakıp Kayseri’yi devlet merkezi yapmıştı; buna neden Konya’da Eşrefoğlu ver Karamanoğlu güçlerinin Gıyasettin Keyhüsrev taraftarları olmalıydı 1284’te Gıyasettin Keyhüsrev’in validesi yine İlhan’ın izniyle iki torununu Konya’da hükümdar yapmış, bu iki çocuğun saltanat naipliğini Eşrefoğlu, Beylerbeyi, yani ordu başkanlığını da Karamanoğlu kabul etmişlerdir.

Sonunda bu iki çocuk, Gıyasettin Mesut ve Vezir Sahip Ata’nın çabalarıyla bertaraf edilerek Mesut tamamen Selçuklu yönetimini eline 1285’te almış, bu nedenle bu iki Selçuk zadesinin yönetimleri ancak yedi ay sürmüş, bundan dolayı Eşrefoğlu kendi merkezine çekilmek zorunda kalmış, Selçuklu sultanı Mesut’a karşı cephe almıştır.

Daha sonra Eşrefoğlu Süleyman Bey cephe aldığı Selçuklu sultanı Mesut ile barışmış ve Konya’ya gelerek ona bağlılığını bildirmiştir. Bu tarihten sonra Süleyman Bey kendi adına muzaf olan Beyşehir ve Süleymanşehri’nde bulunan Haziran ayı 1288’de ve Gıyasettin Mesut döneminde yaptırmıştır.(2) 

Kitabede, “Sefüddin Süleyman Bey “Emirü’l-Kebir i’l-Muazzam” diye diye yazmaktadır.

Eşrefoğlu Süleyman Bey’in, Selçuklu Sultanı Mesut ile barışması, Mesut’un yararına olur. Kendisine sadık kalan Süleyman Bey, Mesut’un kardeşi Rükneddin Kılıçaslan, Kırımdan Anadolu’ya geçerek, saltanat iddiasında bulunur. İş bu durum karşısında Sultan Mesut, Eşrefoğlu Süleyman’ı yardımına çağırır. Eşrefoğlu Süleyman Bey yardımıyla Rükneddin Kılıçaslan yakalanarak Viranşehir Kalesinde hapsedilse de Karamanoğlu’nun tehdidi üzerine şehzade özgür kalır ve o’da gelip 1290’da Konya’da oturmaya başlar.

Anadolu Selçuklular Devletinin çöküşü ile Anadolu Türkmen Beyliklerinin yükselişi başlar. Genellikle kurucularının adı ile anılan bu beyliklerin bazıları uzun ömürlü olup 15. Yüzyıla kadar varlıklarını sürdürürken, bazıları çok değerli, kalıcı eserler bırakarak kısa sürede tarih sahnesinden çekilirler. Bu Türkmen Beylikleri sırayla:

Karamanoğulları Beyliği, Menteşoğulları Beyliği, Dulkadiroğulları Beyliği, Karasi Beyliği, Aydınoğulları Beyliği, Eretna Beyliği, Germiyanoğulları Beyliği, Hamitoğulları Beyliği, İsfendiyaroğulları Beyliği (Candaroğulları) Ramazanoğulları Beyliği, Tekeoğulları Beyliği, Saruhanlılar Beyliği, Eşrefoğulları Beyliği ve Osmanlılar Beyliği olarak Anadolu da varlıklarını sürdürdüler.

Bu adı geçen beyliklerden en eskisi, en güçlüsü olan Karaman Beyliği, Karaman Bey tarafından 1. Alâeddin Keykubad döneminde kurulmuştur.

Beyşehir’de Eşrefoğlu Beyliği (1280-1326)

John Freely, “At Üstünde Fırtına, Anadolu Selçukluları” adlı kitabında: “Muhtemelen Türkler ve Kürtlerden oluşan Eşrefoğlu aşireti, Karamanoğullarına zor zamanlarda iki kere yardım etmişti. Yine Konya’yı işkâl ettiklerinde Eşrefoğulları ile Menteşoğulları, Karamanoğulları’nın yardımıyla Konya’ya saldırıp kenti ele geçirmişlerdi. Fakat 1311 işkâlından sonra hakkı olan ganimet alamadığını düşünen Eşrefoğulları aşireti, Karamanoğulları ile olan bağlarını kopardı. Sonuç olarak Eşrefoğluları Batıya, Beyleri Süleymanoğlu Eşref’in şehir kapılarındaki kitabelerden öğrendiğimize göre 1290’larda işkâl etmiş olduğu Beyşehir civarındaki bölgeye doğru hareket etti. Süleyman’ın oğlu Mübarizüddin Mehmet, Akşehir’i ve Bolvadin’i de alarak Eşrefoğulları’nın topraklarını genişletti.” Diye geçer.

Kaynaklara göre Eşrefoğlu Beyliği, ilk önceleri Gorgurum adlı yerde kurulur. Daha sonra 1288 yılında Süleyman Bey Beyşehir’e yerleşerek kısa sürede bayındır haline getirterek birçok kalıcı eserleri tarihe kazandırdı. Bu eserlerin başında, Eşrefoğlu Süleyman Bey (1297-1299) tarafından yaptırılan, ahşap ve seramiklerle süslenmiş en özgün mimarisiyle en önemli eser olan Eşerefoğlu Camiidir. Selçuklu mimarisinin bir başka eşi olmayan bu ahşap, değerli kâgir yapılı bu Eşrefoğlu Camii Selçuklu mimarisinin başyapıt olmaktadır.

1302 yılında ölen Süleyman Bey’in yerine oğlu Mübareziddün Mehmet Bey geçti. Mübarizüddin Mehmet Bey Beyliğin alanlarını Akşehir ve Bolvadin’e doğru genişletti. Mehmet Bey’in Moğolların (İlhanlılar) Anadolu Valisi Emir Çoban’a tabiiyet sunan Türkmen Beylikleri içerisinde yer aldığı bilinir. Süleyman Bey’in vefat ettiği tarihe dair kaynak: Seyfettin Süleyman Bey’in;1302 senesi Muharrem’in ikinci pazartesi günü vefat ettiğini Beyşehir Müftüsü Memiş Efendi’deki bir mecmuada gördüğünü, Konya Müzesi Müdürü Yusuf Bey söylemişti. Bu mecmua Süleyman Bey evkafına dair varidat ve masarifatı havidir.    

1320 yılına gelindiğinde yaşamını kaybeden Mübarizüddin Mehmet Bey’in yerine oğlu 2. Süleyman, Eşrefoğlu Bey’i oldu. Lakin 2. Süleyman dönemi uzun sürmez. Beyşehir’e girerek ele geçiren Moğollardan Vali Timurtaş’ın önünden atıyla birlikte Beyşehir Gölü içine doğru kaçar. Arkasından atıla hızlıca yaklaşan Timurtaş, Süleyman Bey’i gölün içinde 1326 yılında boğarak öldürülmesiyle sonlandırıldı. Böylece, 40 yıla yakın süren kısa ömründe Eşrefoğlu Beyliği ancak yerel bir idari yapılanma olarak tarihte yerini almıştır. Kısacası, Anadolu Beylikleri içerisinde en kısa ömürlü olanıdır Eşrefoğlu Beyliği. Ancak kısa döneminde değerli, kalıcı en büyük eserleri geride bırakmışlardır. 

Selçuklu Sultanı 3. Gıyasettin Keyhüsrev (1264 ile 1283) hüküm sürdüğü zamana denk gelen, Selçuklu sınırlarının batısına düşen bölge olan Beyşehir yakınlarında bulunan Gorgurum adlı yerde Seyfeddin Süleyman Bey tarafından 13. Yüzyıl ikinci yarısında kurulmuştur. Kısa bir dönem, 40 yıl ömürlü olmuş ama müthiş, en kapsamlı ve en değerli eserleri günümüze kadar gelmiş Anadolu beyliklerinden biri olmuştur.

Geçiş dönemi yaşayan Anadolu’da pek çok Türk Beylikleri kurulmuştur. Bu beylikler arasında birbirlerinin işine karışmama esası üzerine oturulmuştur. Çobanoğlu Timurtaş, Türk beyliklerini kendi idaresi altında birleştirmişti. Doğrusu, insanın aklına düşen, Kürtler bu bölgede çok eskilerden (Türklerden önce) var olduklarını iddia edeler ama Anadolu’da yaşanan geçiş döneminde her Türk aile kendi adına bir beylik kurarlarken neden Kürtler bu fırsattan yaralanıp bir beylik bile kuramadılar?

Eşrefoğlu Beyliği dönemi, diğer Anadolu Türkmen Beyliklerine göre ömrü en kısa olanı olmasına rağmen, kalıcı, ayakta dimdik durabilen yapılar bırakmıştır günümüze uzanan. Eşrefoğlu Beyliği, Anadolu Selçuklu Devleti’nin güç kaybetmesi ile zayıflama sonucu kurulan Eşrefoğulları Beyliği’nin başkentliğini yapmış olan Beyşehir’in kent merkezindeki Eşrefoğulları dönemine ait kültür varlığı tarihi yapıları, Beyşehir kent tarihine kaynak oluşturmaktadır.

Eşrefoğulları Beyliği, Eşrefoğlu Seyfettin Süleyman Bey tarafından 13. Yüzyıl sonlarına doğru merkezi İçeri Şehir denilen, Beyşehir Gölü kıyısında küçük bir tepecikte, çağına göre en görkemli yapılanmasıyla bir kale içerisinde kurulmuştur.  Beyşehir ve çevresinde etkileyerek kurulmuş olan bu beylik bir Anadolu Türk Beyliklerinden biridir. Beyliğin kurulmasıyla Beyşehir önemli bir merkez olur ve sosyal, kültürel ve iktisadi açıdan geliştikçe, nüfuz bakımından da göçlerle gelişmiştir.

Eşrefoğlu Beyliği ve Kurulması

Anadolu’ya git gide yerleşen İlhanlılar, Anadolu’da sürekli baskı ve sömürülerini artırdılar. Türkmenler bir tarafta, Anadolu Selçukluları bir tarafta İlhanlılara karşı mücadele veriyorlardı. İlhanlılar güçsüz kaldıkça sürekli yeni ordular gönderiyorlar, başta Orta Anadolu’yu yakıp yıkıyorlardı. Bir taraftan da Moğol komutanlarının merkeze karşı isyan ediyorlardı, yene arada ezilen Türkmenler oluyor ve git gide ıssızlaşan Orta Anadolu’dan Moğolların şerrinden dağlara (Toroslar) çekilen Türkmenler, oralarda yaşama tutunmaya çalışıyorlardı. Selçuklu Devletine bağlı birçok Türkmen oymaklar, kendi başlarını çaresine bakmış, kendi beyliklerini kurmaya koyulmuşlardır. Bunda da en iyi yaralananlar Türkmen Beylikleri olmuş, bağımsız hareket eder olmuşlardır.

Selçuklu Sultanı 2. Gıyasettin Mesut’un ölümünden sonra 1308’de İlhanlılara tabi olmakla birlikte Selçuklu-İlanlı ortak ordularına karşı direnişteydiler. Git gide zayıflayıp Moğolların yönetimi altına giren Selçukluların mirasına, Anadolu Beylikleri içerisinde en güçlü olan başta Karamanoğulları sahip çıkmak istiyordu. Karamanoğulları, Silifke, Mut, Ermenek, Anamur, Karaman bölgelerine hâkimdi.

14. yüzyılın ilk çeyreğinde, İlhanlı Valileri Sülemiş, İrancin, Çoban, Demirtaş, Eretna gibileri karşı istiklal mücadele verdiler (3) Bu durum El-Ömer’in “Mesalik’ül Ebsar” adlı yapıtında; “Selçukluların hükmettiği yerlerin ova kısımlarını Hülagu (İlhanlı) ailesi, dağ kısımlarını da bu Türk Beyleri zapt etmiştir” (4) diye anlatır. İlhanlılar, ne kadar çaba ettilerse de, Beylikleri merkezi otoriteleri altına bir türlü alamadılar.

Türkmen Beylikleri, Anadolu’nun Batı kıyılarına yerleşmeye başladılar ve oralarda bağımsız beyliklerini kurdular. Bunlar, Germiyan, Sahipataoğlları, Saruhan, Menteşe, Karasi ve Aydınoğulları idi. Bu beyliklerden bir tanesi de İç beylik olarak kurulan Orta batı Anadolu’da bulunan Beyşehir’de en küçük beylik olarak Eşrefoğlu Beyliği kurulur.

Beyşehir Gölü ve çevresi, çağlar öncesinden bu yana insan soyuna yaşama alanı olmuştur. Her insanların düşündüğü gibi, suyu ve toprağı bol olan nehir, deniz, göl kıyılarına yerleşerek oralarda yaşamışlardır. Beyşehir’de de ilk yerleşim böyle başlamıştır. Yani, insanlık için yaşamın olmazsa olmazı sudur.

1243 yılında Selçuklulara karşı isyan eden Babai İsyanları adıyla tarihe geçen Türkmenlerin isyanının 1240 yılında bastırılması ile başlayan süreç, Selçukluları oldukça çok zayıflatmış, var olan siyasi istikrar bozulmuştu.1243 yılına gelindiğinde Moğollara karşı Kösedağ Savaşında uğradıkları yenilgi sonucu, Anadolu Selçuklu Devleti hızlıca güz kaybederek Moğol istilası Anadolu’yu sarmıştır.

Hulagu Han’ın amcaoğlu olan Baycu Noyan 1243’de Kösedağ da Selçuklu ordularını yenmesinden sonra Anadolu’yu tahribat edip haraca bağlar. Moğollar, Anadolu halkından daha çok vergi almak için herkese saldırırlar. Varlıklı Türkmenlerden ve Ahilerden mallarını gasp ederek ellerinden zorla alırlar. Anadolu’da İşgalci, gaspçı Moğollarla işbirliği yapmıştır Mevlana’dır.

1243 yılında Moğollar Anadolu'yu işgal edip halkı ezmeye, soymaya başladıklarına Türkmenler direnişçilerin başını çeken Türkmen, Ahiliğin kurucu önderi Ahi Evren idi. Mevlana ise Ahi Evren’in baş düşmanıydı. Ahi Evren’in dostu da, can yoldaşı da Hacı Bektaş idi. Mevlana, Ahi Evren’e o denli düşmandı ki, Ahi Evren hakkında ahlâksız dedikodular uydurmaktan, iftiralar atmaktan sakınmamış, Ahi Evren’in çocuğunun olmadığını diline dolayıp, onun hadım ve eşcinsel olduğu uydurma yalanını Mevlana, Mesnevi adlı yapıtından açıkça yazar.   

Ahmet Eflaki de, “Ariflerin Menkıbeleri” adlı yapıtına Mevlana bu konuda Moğollardan yana tavır koyarak, içinde bulunduğu Türkmenlere karşı pek hayır işlediği söylenemez. Buna bir örnek: Hülagu Han tarafından vergi toplamakla görevlendirilen Tacuddin Mutaz bir mektup yazarak Mevlana ya şöyle der:

“Moğolların işlerinin çokluğundan ve onlara hizmet etmekten vekil bulup ziyaretinize gelmiyorum.”   Ve devamla:  “Sen Moğolların gönlünü rahatlatarak, Müslümanların huzur içinde kulluk etmesini sağlıyorsun”  der. Görüldüğü gibi Mevlana kime hizmet etmekte olduğu açıktır…

Dahi Şemsi Tebriz-i ve Mevlana, Moğolların “müşrik” olduklarını söyleyenlere telkinleri: “Moğollar müşrik değildir” diyerek çevresindekiler şayiada bulunurlar. 

1240’da baş gösteren Babailer isyanından sonra dikiş tutturamayan, 1243’te de Kösedağ savaşında Moğolları yenik düşen Selçuklu, 1277’den itibaren Anadolu’da var olan istikrarı tamamen bozulur, istikrarsızlıktan yaralanmakla 1280’lerde Anadolu Selçuklu Devletinin uç beylerinden olan (5) Eşrefoğlu Süleyman Bey, Beyşehir dolayında bulunan Gorgorum (Gökçimen) denen yerde beyliğinin ilk temelini atar. Durum böyleyken de Süleyman Bey, Selçuklular, Moğollar ve Karamanoğulları ile çekişti durdu ve diğer Türkmen Beylikleri gibi 14. Yüzyılın başında bağımsızlığını perçinledi.   

Anadolu Selçuklu Devleti emirlerindendi Eşrefoğlu Süleyman Bey. Anadolu Selçuklu Devletinin şehzadeleri aralarından ki çekişmeler ve artan istikrarsızlıklar sonucunda ortaya Eşrefoğlu Beyliği, Eşrefoğlu Süleyman Bey tarafından 1280’de Beyşehir yakınlarında bulunan Gorgorum (Gökçimen) denilen yerde kurulmuştur. 

Önceleri bu şehri “Süleyman Şehri” diye adlandırılmıştır. Süleyman Bey 1301’de ölünce yerine oğullarından Mübarizüddin Mehmet Bey geçmiştir. Mehmet Bey zamanında Beyliğin sınırları Akşehir, Bolvadin bölgeleri de katılarak büyütülmüştür.

Mehmet Bey, yönetimi altındaki Beyliğinin sınırları genişleterek Akşehir, Bolvadin, Seydişehir ve Bozkır’ı sınırları içine katar. Mehmet Bey, yönetimini sağlama bağlamak için, 1314’de Anadolu’da gönderilen ve Moğol yönetiminin başına görevlendirilen Çoban Bey huzuruna çıkar ve itaat edip bağlılığını bildirdi. 

Mehmet Bey’in ölümü tam manasıyla bilinmese de 1320’de öldüğü denk gelmekte olup yerine oğlu 2. Süleyman Bey geçmiş, Eşrefoğlu Beyliğinin Beyi olmuştur. Beylik en verimli çağındayken Anadolu Moğol işgali altındadır. İlhanlıların Anadolu Valisi olan Timurtaş’ın yıkıcı darbeleri sonucu Beyşehir’de Eşrefoğlu Beyliği de darbe almıştır. Bu konuda yazılı nadir yapıtlardan birisi, Mübarizüddi Mehmet Bey adına Şemsüddin Mehmet Tüsteri tarafından Arapça “Fusuül-Eşrefiyye“ adlı yapıtta (6) yazılmıştır. 

Selman ZEBİL

KAYNAKLAR:

(1) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri” TTK 1988,s.58

(2) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri” TTK 1988.s.59

(3) Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar, Ankara 1969-1970, s.46-48

(4) Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye” İstanbul 1984, s. 505-512-602-626.

(5) Osman Turan aynı yapıtı, s. 506

(6) Aziz Ayva, “Ulusla arası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 1. Eşrefoğlu Beyliği”  Ayasofya Kütüphanesi, 1325 N0’da kayıtlıdır. Yapıtı, KBY Tarih Dizisi, s.409

BEYŞEHİR TARİHİ ALAETTİN KEYKUBAT DÖNEMİ ve KUBAT-ABAT SARAYI

Beyşehir'in Alaettin Keykubat Dönemine Doğru

Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye” adlı yapıtında: “Türk akıncılar Antalya civarına kadar indiler Bu durum imparatoru M.S.1142 baharında tekrar sefere çıkmaya mecbur etti. Bizans ordusu Beyşehir civarına kadar ilerleyip İstanbul-Antalya yolunu emniyete almak istiyordu. Fakat bu havalenin Hıristiyan halkı Türklerle dostluk ve ticaret yapmakta, onların adetlerine uymuş bulunmakta idi. Bu sebeple Yuannis’e itaati ret ve kendisine hakaret ettiler.

İmparator Beyşehir (Karalis) adalarına sığınan ve Sultan Mesut’a bağlı kalan halkı tenkile kara verdi; gemiler inşa ederek adalara sevk etti. Gemilerin bir kısmı fırtınada battı ise de adalar işgal edildi. Sultan’ı tercih eden halkı Konya’ya tatd eyledi” (1)

Osman Turan, aynı yapıtında: “Hıristiyan kaynaklarında inikas eder. Filhakika İskenderiye patrikleri tarihi Sultan Mesut’a ait ‘memleketlerin ve raiyyetin pek çoğu Rum olup iyiliğini ve adaleti dolaysıyla Hıristiyanlar onun idaresine rağbet ‘ ettiklerini kaydeder. Bizans kaynaklarında Hıristiyan ve Bizans’ın tebaası olduğu halde Beyşehir civarındaki halkın M.S.1142 seferinde İmparator Yuhannis’e karşı gelip Sultan Mesut’u tercih ettiklerini belirtmiştir” (2)

(1) Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi” 1984, s. 177

(2) Osman Turan a.y. s. 194

Beyşehir Gölü Kıyısındaki Kubadabad Sarayı

Antik dönemde adının Lykaonia olan Konya’nın güneyine düşen, yine antik adı Pisidia adıyla bilinen bölgeden alan üç Pisidia gölünün en büyüğü olan Beyşehir Gölünün güney kıyısında bulunan yer. Bir adı Dipoyraz Dağı olan 2992 metre yüksekliğindeki Anamas Dağı’nı dibine düşen bu yeri görüp beğenen Selçuklu Sultanı 1. Alâeddin Keykubad, Konya’nın yaz sıcağından kaçıp dinlenmek amaçlı 1235’te yaptırmıştır. Ancak Konya’yı Beyşehir’e bağlayan bu yazlık Kubadabad sarayın keyfini çıkartmadan Alâeddin Keykubat bir yıl sonra ölmüştür.

Anadolu Selçuklu hanedanlık yazlık sarayıdır... 

Anadolu Selçuklu hanedanları içinde en etkili sultan Alâeddin Keykubad olmuştur. Fars kökenli Selçuklu tarihçisi İbn Bibi yazılarına göre Alâeddin Keykubad’ın Beyşehir Gölü güney-batı kıyısında, Anamas Dağları eteğinde, Gölyaka (Hoyran) köyüne 3 kilometre uzaklıkta M.S.1236’da inşa edilen Kubadabad Sarayından söz eder.

Beyşehir Gölü Kıyısı ve Nişabur’la kıyaslanması…

Alâeddin Ata Melik Cüveyni’nin M.S.1260 yılında yazdığı “Tarih-i Cihan Güşa” (*) adlı yapıtında: “Eğer gökyüzüyle karşılaştırıp şehirleri yıldızların yerine koysak, Nişabur yıldızların arasında parlak Zühre yıldızının yerini tutar. Eğer onu insan organlarının birinin yerine koymak istersek, hiç şüphesiz gözün yerine koyarız. İnsan Merv-i, Bağdat’ı ve Küfe’yi ne yapsın? Nişabur dünyada insanın gözünün bebeği gibidir”

Çok yaşa Nişabur! Eğer yeryüzünde cennet varsa orası sensin. Eğer sen cennet değilsen, yeryüzünde cennet yok demektir. Bu sözlere benzer sözleri Alâeddin Keykubat, Alanya dönüşü Beyşehir Gölü kıyısına ulaştığında gördüğü güzelliğe hayran kalarak söylediği sözler Bibi. Beyşehir Gölü kıyısına gelindiğinde burasının İran kenti Nişabur’a benzetilmesi:

“Çok yaşa Nişabur! Eğer yeryüzünde cennet varsa orası sensin. Eğer sen cennet değilsen, yeryüzünde cennet yok demektir.” Şiirimsi sözlerin benzerini Alâeddin Keykubat, Alanya dönüşü Beyşehir Gölü kıyısına ulaştığında gördüğü güzelliğe hayran kalarak söylediği sözlerin bir benzerini, Antalya’dan Konya’ya dönüşünde, yol üzerine düşen Beyşehir Gölünün alüvyondan oluşan güney-batı kıyılarına hayran kalır. Şöyle der; “Cennet burası değilse neresidir” diyerek hayran kaldığı orada nasıl bir yazlık saray yapılabileceğini tasarlar, ilgili yerlere bu gölün kıyısına bir saray yapımı için emreder. Bizzat nasıl bir saray yapılacağını da kendisi planlar ve yapıya dair oldukça genel bilgiler bile verir. Sonuç olarak cennet gibi olan bu yöreye Kubadabad Sarayı yapılmış olur.

Hatta Amasya-Babailer isyanında (M.S.1240) Selçuklu Sultanı 2. Keyhüsrev zor anlar yaşar, Konya sarayından gizlice kaçarak Beyşehir Gölü kıyısındaki bu yazlık sarayda saklanır bir müddet.

İbn Bibi yazılarında anlatımlarına göre: “Buhayre-i Gurgurum” denilen bu yerin neresi olduğunu ve dahi bahsettiği “Gurgurum” denilen vilayetin neresi olduğu hakkında bir işareti bilgiyle tarif edilmemişti. İş böyle olunca, uzun zaman bu sarayın yeri ve adı terk edilmişlikten bilinmeden kaybolur gider ta ki M.S.1940’lı yıllara Zeki Oral’ın bu yeri bulup alana çıkarana kadar.

O zamanın Konya Müze müdürü M. Zeki Oral’ın Kubadabad Sarayının ören yerini bulup alana çıkarmasıyla 1949 yılında Konya Anıtlar Dergisindeki yazdığı bir makaleyle alana çıkmıştır. Kubadabad Sarayı kalıntıları hakkında araştırmalar sürdürülür ve sondaj çalışmaları yapılır, bulgular ve tarihin alana çıkmasıyla Türk-tarih bilimine zenginlik katışı Belleten dergisinde makaleler halinde yayımlanır. 

Kazılar ve yüzey araştırmalarından anlaşıldığına kadarıyla Beyşehir ve yöresi, yerleşim alanı olarak İ.Ö.6000 ile 7000 yıllara kadar uzanan bir tarihe sahip olduğu bilinmektedir. Yörede iz bırakan Hititler, Frigya, Lidya devletleri üzerine Romalılar, daha sonra Selçuklular eline geçmiştir. Hititlerden sonra en verimli çağını Eşrefoğlu Beyliği döneminde olur.

Eşrefoğulları Beyliği yıkıldıktan sonra Hamitoğullarının eline geçer Beyşehir. Karamanoğullarını eline geçiren Fatih Sultan Mehmet tarafından Beyşehir de Osmanlı topraklarına dâhil edilir.

(*) Alaeddin Ata Cüveyni, “Tarii Cihan Güşa” çevri: Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, s.177

Kubat-Abat Sarayı ve Tarihi

Anadolu Selçuklu Türk Sanatı hakkında Alaettin Keym-kubat önemli yet tutar. Birçok yapıtlar bıraktığı Anadolu’da hala ayaktadırlar. Bu yapıtla, Alaettin Keykubat Konya, Kayseri’deki yapıları yanında bizim konumuz Beyşehir’de kendi adını vererek bayındır yaptığı Kubat-Abat sarayıdır.

Selçuklu tarihçisi İbn Bibi’den aktaran Osman Turan, “Alaettin Keykubat Akdeniz sahillerine doğru hareket etti. Yolda Beyşehir Gölü üzerinde çok hoşlandığı bir yerde kendi adına “Kubat-Abat” mamuresinin inşasına başlanmasını (1) emretti…”

Osman Turan, “Keykubat devrinde medeniyet ve kültür hareketleri, iktisadi kalkınmayı da hızlandırdı. Sultan Alaettin, bu sayede büyük inşaat işlerine girişmiştir. Gerçekten de bu büyük Selçuklu Sultanı büyük şehirleri muhteşem surlarla çevirdikten başka cami, medrese, hastane, tersane, köprü ve kervansaraylar ile Türkiye’yi bezemiştir. Onun inşaatı arasında Alaiye, Beyşehir gölü üzerinde Kubat-Abat şehirleri… 

Kubat-Abat şehri, meyve ağaçları ve yeşillikleri, suları, havası ve gölün manzarası ile çok şirin bir yer idi. Bu güzel yer Sultan’ın dikkatini çekince, o zaman mimar ve av işleri emiri bulunan Saadettin Köpek’e burada, bu güzel yerde, bir mamure yapmasını emretti. Sultan kedi düşüncesine göre bu şehrin plan ve resimlerini  (suret-i nüsha) yaptırdı ve her mevkide bir saray resmi koydurdu. Sadettin Köpek, padişahın arzusuna göre, az bir müddet zarfında mukavves kemerleri ve mukarrnas eyvanları ile ruha ferahlık veren köşkler, güzel manzaralar, hoş havuzlar ve çardaklar yaptı. Duvarlarda renkli tezyinatı ve çeşitli süsleri ve resimleri ile firuze ve lacivert renkleri ile alami semayı andırıyordu.

Her köşesinde gül suyu gibi akan çeşmeler vardı; bunlardan biri göl tarafına akıyordu. Önünde bir bağ ve Çin ipeği gibi dalgalı mavi deniz bulunuyor ve uzaktan cennet gibi bir manzara beliriyordu.

Alaettin Keykubat, kışı Akdeniz sahillerinde geçirip, M.S.1228 senesi baharında Erzincan seferi için Konya ve Kayseri’ye dönerken, yolda Kubat-Abat’a uğradı; inşaatın tamamlandığını gördü ve çok beğendi. Buada avlanıp ‘kuy ve çevgen’ oynamakla bir ay kaldı. Sultan her sene Akdeniz sahillerine gider ve oradan dönerken bir müddette burada yaşar; eğlenir ve dinlenirdi. (2) Tarihçi İbn Bibi, Sultan Alaettin’i anlatırken, onun beğenerek dinlendiği, kışlamak üzere Akdeniz sahiline giderken, bu bölgenin bağlarını, meyve bahçelerini gölünü ve köşklerini anlatmıştır yapıtında. Yazları ise Alaettin Keykubat’ın Kayseri de yaptırdığı “Devlet-hane” oturduğunu, daha sonra ise kente bir fersah uzakta M.S.1225’te inşa ettirdiği “Keykubadiye” sarayına çekildiğini yazmıştır.

Beyşehir gölü kıyısında 1. Alaettin Keykubat (Sultanlı 1220-1237) tarafından inşa ettirilen Kubad-Abad” sarayı ve külliyesi; Selçuklu Sultanlarının Konya’dan Antalya’ya geliş gidişlerde kullandıkları saray statüsündeydi. Selçuklu tarihçisi İbn Bibi’nin kaydına göre av emiri ve mimar olan Sadettin Köpek’in 1. Keykubat’ın istekleri doğrultusunda yaptığı Kubat-Abat”  sarayının hemen batışındaki düzlükte onunla yeni adı taşıdığı anlaşılan bir de yerleşim ortaya çıkmıştır. (3) 1. Keykubat’tan sonra, 2. Gıyasettin Keyhüsrev ve diğer Selçuklu sultanları da ikamet olarak bir süre kullanmış, Anadolu’da Moğol karışıklıkları başladığında pek kullanılmaz olmuştur; unutulmuştur.

Beyşehir Gölü kıyısına ikinci bir kalıcı eser, 13. Yüzyıl sonlarına doğru Selçuklu sultanları tarafından önce Sahip Ata oğullarına, ardı da Eşerfoğullarına ikta olarak verilmiş olduğu görülüyor. 2. Keykavus’un iktidardan düşürülmesiyle M.S.1266’ya kadar tek başına Selçuklu tahtına oturan 4. Kılıç Aslan zamanında, Sahip Ata’nın oğulları Kütahya, Sandıklı ve Akşehir ile birlikte Gorgorum yöreleri ikta olarak verilmişti. (4) Bu arada güçten tamamen düşmüş, hiçbir yaptırımı olmayan Selçuklu sultanları kendi aralarında çekişirken, biz dönelim Eşrefoğlu Süleyman Bey’e.

M.S.1289’da ayaklanan Eşrefoğlu’na karşı harekete geçen 2. Mesut, “Viranşehir’e” gitmiştir. Anonim tarihin anlattığına göre, “Süleymanşehir” daha sonra “Beğşehir” adı verilen yer olsa gerek Selçuklu sultanları aralarında sürekli taht ayaklanmaları sonucu ve Moğol emirlerinin keyfi müdahalesiyle geçen son dönemler, Selçuklu sultanlarının Kubat-Abad’a bir daha hiç uğramadıkları; unutulmuş olarak atıl kaldığını göstermekte. Zaten devlette fiili olarak 1277’den sonra Moğolların hâkimiyeti alanına girmiştir.

Sonuç; devlet idaresinde ellerinde hiçbir şey kalmayınca, Selçuklu Sultanları öylesine yoksullaşmaya başlarlar ki, 3. Alaettin Keykubat Moğollarla bir olup, kendi ülkesini soymaya, zenginlerin mallarını gasp etmeye başlamıştı. (5) Demek ki bu şartlar altında Kubat-Abad kimsenin aklına gelecek durumda değildir artık, Kubat-Abad’a sığına olduğu sanılmamaktadır.

Sonuç; Alaettin Keykubat, imar edilmiş bir Anadolu miras bıraktıktan sonra, Anadolu Selçukluları sekteye uğrayarak Alaettin Keykubat’tan altı yıl sonra, Moğollara karşı Kösedağ savaşı ile Selçuklu devletinin yazgısı ivedilikle değişmeye başlar.

Bu konuda Vezir Mühezzibüddin Ali’nin Amasya Kadısı olan Fahretti’e söylediği sözler bu durumu nedeni anlamaya yeterlidir Bu akıllı vezir bozgun üzerine Amasya’ya varınca kadıya olayı gözyaşları ile herkesin ağlayışı karşısında anlatırken:

”Memleket işleri ve saltanat ahvali sultanın akılsızlığı, gençliğe ve nadanlığa, ayak takımı ve rezillerle oturup kalkması sebebi ile derekeye düştü; aşırı eğlencenin uğursuzluğu yüzünden bu hale geldi. Diye ifade kullanmıştır. Böylece felaketin ana nedenini belirtiyordu”.

Miroir Historial’da Beauvais’ye göre: “Türklerin mağlubiyetine hayret etmemelidir. Zira muharebenin başladığı gece sultan tamamıyla sarhoş idi. Sultanın kifayetsizliği, eğlenceye düşkünlüğü yanında şaşkın ve korkak tabiatı da kusurları arasında idi. Nitekim bu korkaklık sebebiyle Babai hareketinde asiler henüz Sivas tarafında iken Konya’da bile kendisini güvende hissedememiş; Kubat-Abat (Beyşehir gölü) üzerinde bir adaya sığınmıştı. Esasen Moğollara karşı bütün dünyada husula gelen korku ve yerleşen aşağılık duygusu, Türkler üzerinde de etkisini gösteriyor; onların yenilmez bir millet olduğu kanaati bütün dünyaya yayılmış bulunuyordu” (6)

Moğolların saldırıları sonrasında Anadolu’da istilanın dehşetin karşında halk ve daha çok zenginler şehirlerinden kaçarak daha güvenli yerlere taşınırlarken, bütün yollar perişan kaçan insanlarla doluydu. Selçuklu sultanı Gıyasettin Keyhüsrev kaçanların başında geliyordu. Babai isyanı sırasında Beyşehir Gölünde bir adaya veya Kubat-Abat sarayına sığınmıştı.

Bu kez de Tokat’tan Ankara’ya oradan da Antalya’ya gitti. Orada da kendisini emniyette görmeyince, Menderes havzasına vardı, Ancak Sulu bu durumu öğrenince Konya’ya döndü. Oradan ailesinin bulunduğu Kayseri’ye gelerek, hazinelerini, anasını kızını, cariyesini ve hizmetçilerini yanına alarak Klikya’ya kaçtı. Selman Zebil 2019 Antalya

(1) Osman Turan a.y, s.354

(2) Osman Turan, İbn Bibi’den aktarma, a.y. s.397

(3) İbn Bibi El Evamürü’l-Alaiye Fi’l-Umuri’l-Alaiye (Selçuk-Name) TCKB yayınları Mürsel Öztürk 1996, Ank. S. 362-363 100 metre arada

(4) Kerimüddin Mahmut-i Aksayai, “Umuri’l-Alaiye” (Selçuk-Name) Hazırlayan Mürsel Öztürk, TCKB Yayınları Ank. 2000, s. 56, Aktaran Ali Osman Uysal, “Eşrefoğulları Beyliği, TTK yayınları, s.75.

(5) Keramüddin Mahmut Aksarayi a.g.e. s. 227-236

(6) Osman Turan aktaran, ”Selçuklular Zamanı Türkiye” s.438