BEYŞEHİR'İN OSMANLILAR DÖNEMİ

Osmanlılar Elinde Beyşehir

Foto: Selman Zebil, Esentepeden Beyşehir ve Anamas dağı

Osmanlıların eline geçen Beyşehir’i Osmanlılar ne zaman tam olarak ortaya çıktığı bilinmeyen, Eşrefoğlu merkezi, üç tarafını kale ile bir tarafı gölle çevirdiği “ İçerişehir” adı verilen yer ile Beyşehir Çayı adıyla anılan bugünkü Çarşamba Kanalı öteki kıyısında uzanan yere de  “Dışarışehir”  denilmekteydi. Yani, günümüzde olduğu gibi kent iki taraflı ayrışmış oluşmaktaydı. Konya Vilayeti Salnamesi, 1883: 100 

Dışarı şehir olarak adlandırılan yerin (İçerişehir’in karşı tarafı, ne zaman kurulduğu pek bilinmese de, hayli dışarıdan gelen göçlerle nüfuz artışından kentin kurulmuş olabileceği düşünülmektedir. Ancak, “Dışarışehir”  denilen yerde kendi adıyla anılan bir mahalle ve camii bulunan Hacı Armağan Şah’tan (*) dolayı, “İçerişehir” dışındaki iskân hadisesinin çok daha eskilere dayandığı söylenebilir.

(*) Antalya, Isparta, Konya ve Beyşehir’de pek çok vakıf eseri olan Mübarizüddin Hacı Armağan Şah, Sultan Keyhüsrev’in oğlu İzzeddin Keykavus’un Atabeğidir. 2. Gıyaseddin Keyhüsrev’in cülusunda Üstadüd-dârlık yapan Armağanşah 1248’de Babai İsyanında öldürülmüştür. (Bkz. M. A. Erdoğru 1992:84).

Osmanlı hâkimiyeti sürecine geçmesiyle de devam etmiş gibi söylense de, işin gerçek tarafı, Eşrefolu Beyliği dönemindeki itibarlı canlılığını koruyamadı. Ancak Osmanlı’nın bir sancak kenti olur ve 1842 yılı itibariyle sancak olma özelliğini kaybeder ve Beyşehir kent nüfuzu armasını kaybederek, kentin gelişmesi de durağanlaşır. Başta buna neden, kent nüfuzunun gelişmesine engel sosyal, kültürel ve iktisadi idi.

19. yüzyıla gelindiğinde Beyşehir ve çevresinden büyük kentlere önemli göçler başlar. Eşerefoğlu zamanında cazibe merkezi olan kente ivme kazanan göçler, özellikle 19 ve 20. Yüzyılda tersine, kenti terk eden göçler ivme kazanmıştır.

Beyliğin kurucu Seyfeddin Süleyman’ın Beyşehir’de hala görkemiyle ayakta duran bir sanat eseri olan, bir benzeri olmayan ağaç işi Eşrefoğlu Camii, Anadolu Selçuklu Dönemi sanatının en nadide örneklerindendir. Aynı zamanda, caminin yanında çifte hamam, bedesten, konaklama yeri (han), aş evi(imaret) ve türbe yaptırmıştır. (1)

Eşrefoğlu Süleyman Bey’den sonra da önem verilerek Mübarizüddin Mehmet Bey zamanında bayındırlık çalışmaları sürmüştür. Beyşehir’de Subaşı (vali) sıfatıyla görevde bulunan Şerafeddin Ahmet Bey Selçuklu geleneğine uygun görülen tarzda imar faaliyetlerinde bulunmuş ve 1314 yılında  “Demirli Mescit” olarak bilinen, mescidi inşa ettirmiştir. (2) 

Foto: Selman Zebil yıl 1986

Mevlevilik tarikatının etkin bir üyesi olan Mehmet Bey, Ulu Arif Çelebi’yi Beyşehir’e davet etmiş, onunla yakın ilişki kurmuştur. Mehmet Bey ile Ulu Arif Çelebi arasındaki ilişki Menakibü’l-Arifin (Ariflerin Menkıbeleri) adlı yapıtında Ahmet Eflaki konuyu detaylı bir biçimde anlatılmaktadır. (3)

Mehmet Bey’in aynı zamanda 13. yüzyılın son çeyreğinde Anadolu’yu yurt edinen Seyyid Harun Veli ile de görüştüğü rivayet edilir. Eşrefoğlu Mehmet Bey’in 1303-1320 yılları arasında Beyliğin başında bulunduğu dönemde gerçekleşen bu buluşma sonrasında Mehmet Bey’in Seyit Harun Veli’yi ziyaret ederek, onun külliyesine gayr-i menkuller bağışlamasını ister. (4)

16. yüzyıl başlarında Beyşehir kenti 12 mahalle iken günümüzde 15 mahalleye çıkmıştır.

Eşrefoğlu, Subaşı Mescidi, Emenler (Halife Hacı İvaz), Asılbeyi, (İhtiyar Fakih, Aykut, Mancınık), Kuyumcu (Zergeran), İbrahim Ağa, Hacı Armağan, (Meydan), Kadı Muhyiddin, Yeltan, Seydi Ali bin Ali Bey, Debbağlar ve Kapu Mescidi adlı mahalleler kentin en eski mahalleleridir. 16. yüzyıl sonunda bu mahallelere Dalyan, Hoca Sinan ve Musalla mahalleleri de dâhil olmuştur. (5) 

18. ve 19. yüzyılına ait hurufat defterlerine göre bu mahallelerle eklenen Beyşehir merkezinde kale dâhilinde Çiftçiler (Hoca Bali), Şeyh Hamza, kale dışında ise Evsat adılı mahallelerin adları eklenir. (6)

Bu durum 16. yüzyıldan sonra da yeni mahallelerin oluştuğunu düşündürmektedir. 1844 tarihli Beyşehir Kazası nüfus defterine Beyşehir kaza merkezinde Cami, Hacı Armağan, Orta ve Dalyan Mahallesi olmak üzere dört mahalle kaydedilmiştir Bunlardan Cami İçerişehir’deki bütün mahalleleri bünyesinde toplamış bulunmaktadır.

20. yüzyıl başlarına kadar Beyşehir kent merkezi, “İçerişehir” ile “Dışarışehir”deki Hacı Armağan (Meydan), Dalyan ve Evsât adlı mahallelerden oluşmaktaydı.(7)

1902 yılında Beyşehir’e iskân edilen Çeçen muhacirlerin yerleştirilmesiyle birlikte meydana gelen yeni mahalleye, padişah 2. Sultan Hamit’in adına izafeten Hamidiye adı verilmiştir.

20. yüzyılın başında kent merkezinde yeni bir mahalle daha oluşturulmuştur Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları (BOA), İrade-Dâhiliye, 5: 1321, lef 1, 3 Mayıs 1903. Bu tarihten itibaren günümüze kadar yeni mahalleler oluşmasını sürdürmüştür.

Mimari bilim dalında insanlığa bilgi sunan yapılardan Beyşehir, Eşrefoğulları Beyliği’ zamanından bize sanatsal değeri olan, koruması bizlere düşen dünyada benzeri pek az bulunan mimari eserler bırakmıştır…

Osmanlı Döneminde Sürgün Yeri Beyşehir

Foto: Selman Zebil İçerişehrin görünümü yıl 1985

Sürgün; insanların bulundukları yerden istekleri dışında başka yerlere göç ettirilerek ikamete zorunlu tabi tutulmalarına sürgün denilmektedir. Osmanlı Devletinin tarihi sürecinde sürgün siyasetini, kendisine tehlikeli gördüğü, farklı düşüncelerinden bazı topluluklara uyguladığı cezalandırma yöntemiydi sürgün.

Dilimizde, insanların bulundukları yerden başka yere zorunlu olarak göç ettirilerek ikamete zorunlu tabi tutulmalarına sürgün denilmektedir. Osmanlı Devletinin tarihi sürecinde, çeşitli nedenlerden dolayı, farklı düşüncelerinden bazı toplulukları sürgün siyaseti uygulanarak cezalandırma yoluna gitmiştir.

Osmanlı devleti, kuruluşundan kısa süre sonra sürgün siyasetine başlamış, toplumu bir yerden başka bir yere, yani en çokta sürgün, yeni fethedilen yerlere Türkmenler, sürümüştür. Bu sürgünlerden en çok pay sahibi Karaman Beyliği’nin Osmanlılar tarafından dağıtılmasıyla olmuştur.

Osmanlı Vilayete bağlı Beyşehir Kazası idarî, coğrafî ve fizikî özelliklerinden dolayı olsa gerek, bir tür sürgün alanı olarak seçilen bölgeler içinde yer alır. Bu nedenle özellikle  “20. yüzyıl başlarında ve savaş dönemlerinde çok sayıda gayrimüslim Beyşehir Kazasına sürgüne gönderilmiştir. Bu çalışmada, başta muhasım devlet tebaasından olanlar olmak üzere Beyşehir Kazasına sürgün edilen gayrimüslimlerin nicelik ve nitelikleri ile sosyal ve ekonomik özellikleri ele alınacaktır.” (*)

Buna gerekçe olarak, kısmi siyasi-idari olsa da, aşağılanan, horlanan, hesaba katılmayan, nerdeyse yok sayılan Türkmenlerin Osmanlı otoritesine arada bir başkaldırmalar yapmalarından dolayı ayaklanıyorlar, padişahların huzurunu kaçırıyorlardır. Türkmenleri sürgün ederek, birlik ve bütünlüklerini bozup dağıtarak, Osmanlı yeni fethedilen, daha çok Balkanların sınır bölgelerine sürüyorlardı.

Örneğin, Osmanlı’ya uzak kalan Anadolu’nun ortasında sayılabilen Konya bölgesinden, özellikle Karaman Beyliğini ortadan kaldırarak Balkanlara sürülmeleri tarihimizde bir tür yüzkarası olarak kalmaktadır.

(*) Hüseyin Muşmal, Hasret Gümüş, “Exiles To Beysehir Town During The Late Ottoman Empire Periods” (Osmanlı devletinin Son Dönemlerde Beyşahir Kazası’na Yapılan Sürgünler)

Nüfus Hareketleri

Bilindiği gibi, nüfus hareketleri, bir toplumun siyasal yapısını olduğu kadar sosyal yapısını da etkilemekte, aynı şekilde toplumun siyasal ve sosyal yapısı da nüfus hareketlerine bazı tesirlerde bulunmaktadır. Bu çerçevede daha önceki yüzyıllarda nitelikleri farklı olmakla birlikte, Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyıldaki siyasal zafiyetleri ve bunun sonuçlarının çeşitli yönlerde büyük nüfus hareketleri şeklinde ortaya çıktığı söylenebilir (*)

19. yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinde, Beyşehir ve çevresinden büyükşehirlere önemli oranlarda içgöç yaşandığı, 19. Yüzyılda yoğunlukla Beyşehir’den büyükşehirlere göç edenler olmuştur. Beyşehir Sancağına ait  “temettuat” ve “nüfus defterlerinden” bilgi edinilebilir. Defterlerdeki kayıtlarda, hane reisinin veya kişinin isim, eşkâl ve meslek bilgileri belirtildikten sonra, bu bilgilerin hemen üstüne küçük notlar düşülerek, kişilerin kent dışında olmaları halinde nerede ve ne ile meşgul oldukları veya gitmiş oldukları bölgelerde kaç yıldır bulundukları hakkında bazı bilgiler verilmektedir.

19. yüzyılın ortalarından itibaren Beyşehir ve çevresinden büyükşehirlere yapılan göçlerin nicelik ve nitelikleri ile ilgili bazı tespitler yapabilmek mümkün olmaktadır.

Temettuat defterlerine göre 19. yüzyılın ortalarında Beyşehir ve çevresinde bulunan kazalara bağlı 89 yerleşim biriminden 40’ı büyükşehirlere göç vermiştir.  Yani bölgedeki yerleşimlerin %45’inden büyükşehirlere göç yapılmıştır.

(*) Nuri Akbayar, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devleti’nde Nüfus”, 1985,TCTA,VI, İst. s.1238-1246

Beyşehir’den Büyük Kentlere Göçler

Göç araştırmacılara göre, genellikle Beyşehir bölgesinden dışarıya giden işçilerden mesleği hamal, ırgat, ya da hizmetkâr olarak gitmişlerdir. 1844 yılına ait verilerinden hareketle yapılan tespitlere göre en çok göç edilen İzmir’i vasıfsız işçiler tercih ederlerken, İstanbul’u ise vasıflı işçiler tercih etmiştir.

1844 yılında yaklaşık 5.000 hanenin yaşadığı Beyşehir bölgesinden büyükşehirlere çalışmaya giden hane reisinin 250 civarında olduğu anlaşılıyor. 1844 yılında düzenlenmiş olan nüfus defterlerinde düşülen notlara göre, Beyşehir Kazasında kaydedilmiş 6.480 erkekten 622’si İzmir, 63’ü İstanbul, 46’sı da diğer şehirler olmak üzere toplam 731 erkek kişi, yani nüfuzun %11,36 çalışmak amacıyla Beyşehir Kazasından büyük şehirlere göç etmişlerdir. (8)

20. yüzyılın başlarında yayımlanmış bir çalışmada Beyşehir kent ve kırsalında özellikle Balkanda ve civarındaki köylerin ahalisinin İstanbul’da manavlık, Davgana, Miligöz, Üskerles, Manastır, Yaylasun, Hüseyinler ve Fasıllar köyleri ahalisinin de İzmir’de hamallık ve buna benzer işlerle iştigal ettikleri ifade edilmektedir. Dr. Nazmi 1922: s.150

Şüphesiz yeterli olsaydı, insanlar Beyşehir ve çevresinden büyük şehirlere göç etmeye kalkışmazlardı. Sürekli geçim sıkıntısı çektiği ve bu sebeple bunların işçi olarak büyük şehirlere göç ettiği gerçeği de eklenebilir (Yılmaz 1998:135) 9

Özellikle 19. Yüzyılda başlayan kentlere işçi göçleri, Beyşehir Nüfus defterleri ise, bu gerekçeyi küçük notlarla açık bir şekilde “kısmet tariki” olarak yazılmıştır. Beyşehir ve çevresinde rızıklarını temin edecek ve yaşamlarını sürdürecek işten yoksun olan kişiler “kısmet tarikiyle” veya “maişetlerini temin etmek” arzusuyla yörelerinden zorunlu olarak ayrılarak büyük kentlere, “ne iş olursa yaparım” anlayışıyla her işi yapmak için gitmişlerdir.

1892 yılında Beyşehir’e gelen Alman gezgin Frederik Sarre “Küçük Asya Seyahati 1895” yapıtında, Beyşehir Gölü suyunun gri ve bulanık olduğu için içilemeyecek derecede olduğunu, özellikle yazın güneşin etkisiyle suyun sıcaklığı çok yükseldiğinden insanın ateşini çıkardığını belirtmektedir

Beyşehir’e Yöresine Yerleşen Kürtler

Hasan Öztürk, “Kurucuova Tarihi” adlı araştırmasında bölgedeki yerleşim yerlerinden söz eder. 1466 yılında bölgede; Orta Anadolu’da Kürtlerin ilk yerleştiği yerlerin Isparta’nın Şarkîkaraağaç’a bağlı Kürtler Köyü olduğunu yazar. Osmanlı belgelerinde 1584 nüfuz ve yerleşim yerleri belirtilmiş, Kürtler köyü 1920 tarihine kadar Konya’nın Beyşehir ilçesine bağlı bir yerleşim yeri olarak kalmıştır.

Beyşehir Sancağına ait 1466 tarihli Müsellim Defterinde Yenişehir Nahiyesi’nin kimi köylerinin Yörük olduğu yazılmıştır Bu belgede kimi köylerin Yörük olduğunu dile getirirken Yenişehir (Şarköy) Kürtler ve Muma köylerinden gayri köyleri kastetmektedir. Bu köyler; Bademli, Kurucuova, Yenice, İsrailliler, Küre ve Hoyran köyleridir.

Beyşehir ve çevresinde Etiler; Etiler, Lidyalılar, Frigyalılar, İyonlar, Makedonyalılar, Persler, Selefkoslar, Romalılar, Araplar, Selçuklular, Eşrefoğulları, Hamitoğulları, Germiyanoğluları, Karamanoğulları ve sonunda Osmanlılar hâkim olmuşlardır.

(1) Salim Koca, “Anadolu Türk Beylikleri”, 2002, s.716

(2) Ahmet Çaycı, “Eşrefoğlu Beyliğinin Mimarî Eserleri”  Yüksek Lisans tezi, Konya

(3) Ahmet Eflaki, “Ariflerin Menkıbeleri 1973:282

(4) Ahmet Çaycı 1993 s.13

(5) M. Akif Erdoğru  “Osmanlı Yönetimi’nde Beyşehir Sancağı”, İzmir.1998, s.106

(6) VGMA, Hurufât 1075:7a; 537: 74; 537:75a; 1097: 19a; 1097: 21; 1097:20a; 1141:75b;1140:81a; 542:37a; 1141:74a; 1133:80b; 1133:80b; 1141:75b

(7) BOA, Temettuat Defterleri, (ML. VRD. TMT), Nr. 9820, 9821

(8) Müjgan Şahinkaya, “1844 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Beyşehir Kazası”, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2014.

BEYŞEHİR'İN GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE NÜFUZ (Demografi) YAPISI

Beyşehir’in Demografik Yapı

Foto Selman Zebil, Beyşehir gölü ve Anamas Dağı

Beyşehir’in nüfusu hakkında ilk önemli tahminler, kentin Osmanlı hâkimiyetinde bulunduğu 16. yüzyıl ve sonraki dönemlere aittir. Osmanlı öncesi nüfus yapısı için düzenli bir kaynak bulunmamaktadır. Döneme ait az kaynaklardan ve ya bazı tahmin yürütülerek elde edilen bilgilerden yola çıkarak bazı ipuçları yakalanıyor. 

İbn Fazlullah, Katibiyyi Dımeşki diye şöhret bulmuş. Gerçek ve adı Kirmanlı Şihabüddin ibn Yahya ibn Muhammed’dir. 13. yüzyıl sonuna doğru yazdığı “Mesalikü’l-Ebsar ve fi Memalikü’l-Emsar” adlı yapıtında, Eşrefoğulları için şöyle bilgiler verir: “Eşrefoğlu’nun memleketi ve mevkiine gelince; Rum ülkesinin kuzeyinde bulunan bu beyliğin, batısında Dündaroğullarının, güneyinde Karamanoğlu’nun, doğusunda ve kuzeyinde Cengiz Han hanedanının (Moğollar) toprakları vardır. Beyliğin başşehri Beyşehri’dir. Askeri 70.000 atlıdır. Bu beylik sınırları içinde 65 şehir 155 köy vardır. Şimdiye kadar da müstakildi. Timurtaş bu ülkenin sahibini tuttu. Gözünü oymak ve kulağını kesmek gibi türlü işkence yaparak öldürdü” (1)

Eşrefoğlu Beyliği’nin asker sayısının 70.000 olarak belirtilmesi hayli çarpıcıdır. Diğer taraftan Karamanoğulları dönemine büyük oranda ışık tutan Şikari’nin yapıtında ise İsmail Ağa’nın Beyşehir yöresinde hüküm sürdüğü 14. yüzyılda emrindeki 6000 Tatarla Karamanoğulları Beyliği’nin hizmetine girdiğini ifade edilmektedir. (2)

Bu belgelere göre Eşrefoğlu zamanında Beyşehir’in nüfuzu oldukça kabarık olduğuna işarettir ama kesin olarak Beyşehir o dönemki halkının nüfuzu bilinmemektedir.  

Bazı araştırmacılar Ortaçağ şehirlerinin, ekonomik verileri, kapladığı coğrafi alan (3) ile cami ve mescitlerin ortalama mekânsal büyüklükleri (4) ve dönemin tarihi kayıtlarından hareketle bir takım nüfus tahminlerinde bulunmuşlardır. (5)  

Yalınız bir gerçek var ki, Eşrefoğlu Beyliği’nin sona ermesiyle birlikte Beyşehir ve çevresinde yaşanan hâkimiyet mücadeleleri sürecinde Beyşehir Kenti’nin önemli oranda nüfus kaybettiği bir gerçektir…

Kentin beylik merkezi olma özelliğini, Karamanoğlu-Osmanlı mücadelelerinin yaşandığı dönemde kentin nüfuz azalmasına oldukça etkili olmuştur. Kentin Osmanlı hâkimiyetine geçişi sürecinde, kentten göler ivme kazanmıştır. Osmanlı döneminin nüfus tahminlerinde esas alınan vergi kayıtları, Selçuklu ve Beylikler devirleriyle kıyaslanamayacak kadar sistematiktir (Yörük 2008:172).

Osmanlı dönemi Beyşehir kent merkezi nüfusu ile ilgili tahminler yapılmıştır. Osmanlı dönemine ilişkin ilk nüfus tahminlerine göre, Beyşehir’in kent merkezi nüfusu, 1507 yılında 269 hane, yani yaklaşık 1.350 kişiden ibarettir. Şehir nüfusu, 1518-1524 yılları arasında 1.700’den 1.900’e yükselmiş, 1584’te 603 hane ile 3.000 nüfuzu aşmıştır. İş tersine kısa sürede dönmeye başlar. Osmanlı eline geçen kent, 16. yüzyıl başlarında artmaya başladığını görülse de 16. yüzyılın sonlarına doğru çeşitli nedenlerden dolayı kentin nüfusu önemli ölçüde düşüşe geçemeye başlar. 1641 yılında kentin düşen nüfuzundan dolayı 222 hane ve yaklaşık 1110 kişi kalmıştır. M. Akif Erdoğdu, “Beyşehir” 1992, TDVİA, VI, İstanbul, s. 84-85

1830-1831 yılında yapılan Osmanlı Devleti’nin ilk nüfus sayımına göre Beyşehir de 239 hane, 831 erkek nüfus bulunuyordu.

Erkek nüfus kadar kadın nüfusu olduğu düşünülerek yapılacak bir hesaplamada, 1831 yılında Beyşehir kent merkezi nüfusunun en azından 1.662 olduğu söylenebilir. 1840 yılı temettuat defterlerinde yer alan verilere göre şehrin nüfusu, 353 haneye, yani yaklaşık 1.765 kişiye ulaşmış olmalıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları ML. VRD. TMT 9821:1256/1840

1844 tarihli nüfus defterindeki kayıtlara göre ise kent merkezinde 395 hanede 911 erkek yaşamaktadır. Bunların kadınları da hesaba katılırsa, 1.822 kişi ortaya çıkar. Bu tarihte kentin en kalabalık mahallesi İçerişehir’deki Cami mahallesidir. 167 hanenin bulunduğu mahallede 423 erkek nüfus bulunmaktadır. Onu 123 hane ve 265 erkek nüfus ile Hacı Armağan, 61 hane ve 135 erkek nüfus ile Orta (Evsat), 43 hane ve 88 erkek nüfus ile Dalyan Mahallesi takip etmektedir.  Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları NFS. D 3315)

1565 yılında Karaman Vilâyeti’nin büyük bir kısmında veba salgını görülmekteydi.

Bu durum bu tarihlere ait bir Mühimme defterinde  “Vilâyet-i Karaman’ın bir tarafın tâ’ûn tutup nice evler kapatıp sahipleri tâ’ûndan helâk olup”  biçiminde anlatılır. (6)

Konya Vilâyeti Salnamesi 1873:147, Beyşehir Kent nüfusu 1873 yılına gelindiğinde ise 403 haneye, yaklaşık 2.000 kişiye ulaşmıştır.

Şemseddin Sami, M.S.1888-1889 yılında yayımladığı ilk Türkçe Ansiklopedi olan “Kamusu’l Alam” adlı eserinin 2. Cildinde Beyşehir bahsinde “Cümlesi Müslim olmak üzere 2.000 kadar ahalisi vardır” demektedir. Şemseddin Sami 1306:1334

Ali Cevad da, 1895-1896 yılında yayımladığı, “Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügatı” adlı yapıtında Beyşehir ve çevresi hakkında oldukça uzun bilgiler vermiş ve “Derun-ı kasabada iki bin kadar nüfus vardır” demiştir.

Konya Vilayeti Salnamesi; Şehir nüfusu, 1883 yılında 394 hane, 1899 yılında 409 hane

Konya Vilâyeti Sâlnâmesi 1906: 296, Kent merkezine yerleştirilen Çeçenlerin de sayıma dâhil edildiğini düşündüğümüz 1906 yılında ise 600 hane çıkar ve kabaca 3.000 kişiye ulaşır

1922 yılında yayımlanan Türkiye’nin Sıhhî ve İçtimaî Coğrafyası Konya Vilayeti isimli eserde Beyşehir merkezde yer alan mahallelerde hane sayısı, kadın ve erkek nüfusu ayrı ayrı verilmiştir. Buna göre İçerişehir Mahallesi’nde 180 hane, 357 kadın, 338 erkek bulunurken, Hacı Armağan Mahallesi’nde 117 hane 259 kadın, 249 erkek bulunur. Evsat Mahallesi’nde 86 hane 201 kadın, 190 erkek; Dalyan Mahallesi’nde 45 hane, 103 kadın, 91 erkek; Hamidiye Mahallesi’nde 75 hane, 173 kadın, 149 erkek, toplamda 503 hanede 1093 kadın, 1017 erkek toplam 2.110 nüfus yaşamaktadır. Dr. Nazmi 1922:148

Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan uzun bir süre sonra dahi kent merkezi nüfusu yeterli düzeyde gelişememiştir. Kent merkezi nüfusu 1927 yılında 2.578’dir. M. Akif Erdoğru 1992, s. 85, Bilal Alperen, “Beyşehir ve Tarihi", Büyük Sistem Dershanesi Matbaası, Konya.2001, s.117; 

1933 yılında Beyşehir kent merkezinde 872 hanede, 1604 kadın, 1574 erkek olmak üzere toplam 3.178 nüfus bulunmaktadır.(7)  

İçerişehir Mahallesi’nde 247 hane, 564 kadın ve 552 erkek, 1116 kişi yaşamaktadır. Hacı Armağan Mahallesi’nde 223 hane, 398 kadın ve 372 erkek, 770 kişi; Evsat Mahallesi’nde 205 hane, 341 kadın 285 erkek, 626 kişi; Dalyan Mahallesi’nde 69 hane 103 kadın ve 169 erkek, 272 kişi; Hamidiye Mahallesi’nde 128 hane 198 kadın ve 196 erkek 394 kişi yaşamaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü 1940 Genel Nüfus sayımına göre 1496 erkek, 1451 kadın olmak üzere 2.947 nüfus bulunmaktadır.

1945 yılında 2.894, 1950’de 3.173, 1960’da 5.833, 1970’de 8.980, 1975’de 14.116. 1980’de 15.359 1985’de 21.241’e çıkar.1990 yılında 30.412’e ulaşmıştır. (8)

Eşrefoğulları döneminde Beyşehir Kenti’nde gayrimüslim nüfus bulunduğuna dair herhangi bir kayda tesadüf edilmemiştir. Osmanlı arşiv belgeleri de Beyşehir ve çevresinde Rum veya Ermenilerin ciddi bir nüfusa sahip olmadığını göstermektedir.

Bölgede yaşayan gayrimüslimlerin niceliği konusunda ilk önemli tahminler yine 16. yüzyıla aittir. 16. Yüzyılın ilk yarısında, şehir merkezinde gayrimüslim bulunmamasına rağmen Beyşehir Kazası içerisinde; Kıstıfan, Davgana, Mada, Kesi, Girapa (Akburun) ve Mili köylerinde Müslümanların yanında Hıristiyanlar da mevcuttur. Daha sonraki yıllarda bunların büyük bir kısmının Müslüman olduğu ve

1584 yılında Kıstıfan ve Akburun’da tespit edilen çok az sayıdaki gayrimüslim nüfusun kendi köylerinde ziraatla uğraştığı bilinmektedir.

1831 nüfus sayımında Beyşehir Sancağında 27 hane gayrimüslim bulunduğu, bu hanelere 36 yetişkin ile 16 küçük erkek kaydedildiği. Yine Karaman Eyaleti sancaklarına ait

1832 tarihli Karaman Eyaleti Sancaklarına ait cizye defterine göre, Beyşehir Sancağında sadece Bozkır Kazasında 22 Evsât ve 8 edna kaydıyla oldukça az sayıda gayrimüslim bulunmaktadır. Bu kayıtlara göre Beyşehir Kazası merkezinde Süleyman Şevket eserinde 1870 yılında şehirde 1000 nüfus bulunduğunu söylemektedir. (9)

Konya Vilayeti 1883: 214 Salnamelerinde ise, Beyşehir Kazası dâhilinde köylerde 1883 yılında sadece 29 Rum ve 6 Ermeni bulunduğu görülmüş bölgede yaşayan Rum ve Ermeni erkeklerin sayısının 1906 yılında 50’yi bile bulmadığı anlaşılmıştır. Aynı tarihte Hıristiyan kadınların sayısı ise 52’dir.

1) Yaşar Yücel, Beylikler, XIII. XV. Yüzyıllar Kuzey Batı Anadolu Tarihi, Çobanoğulları, Candaroğulları Beylikleri, 1980 s. 188 Ankara ve Ahmet Çaycı. 1993, s.16

(2) İsmail Çiftçioğlu, “Beyşehir’de Moğol Emiri İsmail Ağa’nın Eserleri ve Vakıfları” 2002, s.3 vE Şikari 1946, s. 31

(3) Zeki Velidi Togan, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti”  1942, s.24. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası C.I, İstanbul, s.1-42.

(4) Tuncer Baykara, “Türkiye Selçukluları Devrinde Konya”, Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü 1998

(5) Koray Özcan, “Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Modelleri”, 2005, s. 176-179

(6) Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 5 Numaralı Mühimme Defteri, (973/1565-1566), Ank. 1994, s.156/369

(7) Memduh Yavuz,  “Eşrefoğulları Tarihi Beyşehir Kılavuzu,” 1934, Konya, s. 8

(8) Bilal Alperen 2001:117; M. Akif Erdoğru 1992: s.85, Adrese dayalı nüfus sayımına göre Beyşehir kent nüfusu 2007 yılında 32.799’dur…

(9) Süleyman Şevket, “Hülasa-i Coğrafya”, H. 1287: 63 İstanbul.

Diğer kaynaklar

Hüseyin Muşmal, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Beyşehir Bölgesinden İzmir ve İstanbul’a göçler konusunda.

2013, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)

EŞREFOĞLU 2. SÜLEYMAN'IN ÖLDÜRÜLÜŞÜ ve EŞREFOĞLU BEYLİĞİ'NİN SONU

Eşref Oğlu 1. Süleyman Bey Dönemi

Foto: Selman Zebil, Beyşehir gölünde
şimdi bulunmayan kayıklar yıl 1985

Selçuklu Sultanı 3. Keyhüsrev’in annesi, Eşrefoğlu Süleyman Bey’i saltanat naipliği, Karamanoğlu Güneri Bey’i ise beylerbeyi görevi ile Konya’ya çağırdı. İsmail Hakkı Konyalı, “Akşehir Tarihi” adlı yapıtı s.54 Kendilerine bağlı Türkmenler ile birlikte şehre gelen Süleyman ve Güneri Beyler, iki şehzadeyi 15 Mayıs 1285’te tarihi törenle Konya Selçuklu tahtına oturttu. Ancak, bir süre sonra Vezir Sahip Ata Fahrettin Ali’ye mensup olan Has Balaban, ordusu ile Konya üzerine yürüyünce Karamanoğlu Güneri Bey Karaman topraklarına dönerken, Eşrefoğlu Süleyman Bey de Beylik merkezi Gorgorum’a (Gökçimen) çekildi. (1)

1288’de Selçuklu-Moğol ortak ordusu Tarsus dolaylarını işgal ettiler. Karaman’a karşı harekete geçtiler. Larende bölgesini tahrip etmeye başlayınca, Karamanoğlu Güneri Bey’in, müttefiki olan Eşrefoğlu Süleyman Bey’de Ilgın’a akın yaparak, başta Balaban Oğlu olmak üzere öldürdükleri askerlerin başlarını Konya’ya gönderdi. Yine de her iki müttefik Süleyman Bey, Güneri bey gelen tehlikeyi sezdiler, hemen Konya’ya haber göndererek Selçuklu Sultan 2. Mesut’tan özür dilemek istediklerini bir açıklama ile barış istediler. Bu istekleri yerine getirmeleri için Sultan 2. Mesut, tahtında Eşrefoğlu Süleyman’a ve Karamanoğlu Güneri Bey’e eli öptürüp itaatlerini aldıktan sonra yerlerine geriye dönmelerine izin verdi. (2)

Bu tatlıya bağlanan barış görüşmelerinden sonra Eşrefoğlu Süleyman Bey, döndüğü ülkesi Gorgorum’dan taşındığı Beyşehir’de, İçerişehir adı verilen yerde imar işlerine başlar. Bu şehir çevresi surlarla çevrili, kale kapısından kente giriliyordu. Hala ayakta olan sadece o kale kapısı kitabesinde 1290 tarih ile dört satırlık bir yazı yer alıyor. Yazıda: Buranın Eşrefoğlu Seyfettin Süleyman Bey tarafından inşa ettirildiği. Sultan 2. Mesut’un adının da bulunduğu kitabenin ilk satırındaki söz, şehrin bu sıralarda Süleyman Bey’in adına nispetle "Süleymanşehir” diye anıldığını göstermektedir. Süleyman Bey’in kitabede “Emirü’l-Kebirir’lmu’azzam” olarak anılması da dikkate değer.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, şehrin imarı ile meşguldü. İçerişehir denilen yerde, hala kalıntıları görkemli bir biçimde ayakta duran, camisi, kadınlar ve erkeklere has şırıl şırıl suları akan hamamı, hanı, Eşrefoğlu Camisi karşısında bulunan otuz bir dükkân ve birde bedesteni bulunmaktadır. Bular 1975 yılında, özgünlüğüne uygun tamir edilerek yenileme edilmişlerdir.

Birinci kitabede Caminin yapılışı 1297 yazken, büyük kapıdan içeri girilen kemer üzerindeki ikinci kitabede ise caminin 1299’da yapımı bitiş tarihi yer almaktadır.

Eşrefoğlu Camisi bitişiğinde bir de kubbeli bir türbe vardır. Bu türbenin içinde Eşrefoğlu Süleyman Bey, karısı ve küçük oğlu Eşref yatmaktadır diye bilinir.

Yeniden dönersek, başlangıca:  Moğolların Sülemiş isyanı ile uğraşmaları sonucu, Sultan 3. Alaettin Keykubat’ın ise isyan sırasında yalınız Konya’da değil, Anadolu dışına kaçarak Tebriz’e sığındı. Bu arada uçlarda bulunan Türkmen Beylikleri ve Eşrefoğlu Süleyman Bey’in geleceklerini (istiklallerini) ilen etmelerine yol açan ortamı hazırlamıştır. Gazan Han, bütün Selçuklu ülkesinin hâkimiyetini 3. Keykubat’a verip, Tebriz’den Anadolu’ya geri dönse de, Selçuklu merkezi Konya’ya kadar girememiş, ancak saltanatını Sivas’ta sürdürmeye çabalamıştır. Yani, durum böyle olunca, ülkedeki otoritenin bir daha kurulması mümkün olmamıştır.

Sonrası mı? Anadolu’da Moğol genel valisi olan Abışga Noyan birçok şikâyetler karşında Moğolların Anadolu Genel valisi Abışga Noyan’da Sultan 3. Alaettin Keykubat, Tebriz’e gönderdi. Karısı sayesinde öldürülmekten kurtulmuşsa da sürgünden kurtulamadı, Selçuklu tahtından azledilerek İlhanlı hükümdarı Gazan Mahmut’un emriyle 1301’de İsfahan’da yaşamaya mecbur edilmiştir. Mevlevi kaynakları, Abişga Noyan’ın överler ve âdeti ile tanındığını ve bu zulüm devrinde “Köse Peygamber”  lakabı aldığı, hatta Mevlevi olduğunu rivayet ederler. (*), (3)

Beyşehir gölündeki adalardan birkaçı Yıl 1987

Ya oldu biliyor muşunuz? Onun yerine Hamedan’da yaşamaya mahkûm edilen Sultan 2. Gıyasettin Mesut, Musul yoluyla Anadolu’ya gelerek tekrar Konya’da Selçuklu tahtına oturtulmuştur. Zaten 2. Mesut bir tür kukla idi, ha varlığı ha yokluğu fark etmezdi. Yani çok silik bir kişiliğe sahipti. Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyasettin 2. Mesut, Moğolların sonu gelmeyen kötülük ve istekleri ile İrincin Noyan’ın zulmü dolaysı ile kahrından hastalanmış 1308’de ölmüştür.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, 1299 veya 1300’de İstiklalini ilan etmiş Beyşehir’de Selçuklu Sultanı Gıyasettin 2. Mesut adına Süleyman şehrinde gümüş dirhem sikkeler kestirmişti. Daha önce de Sultan 3. Alaettin adına gümüş sikkeler kestirmişti.

Eşrefoğlu Süleyman Bey, Ağustos 1302’de ölmüştür. Ondan sonra beyliğin yönetimi oğlu Mehmet Bey’e geçmiştir. Eşrefoğlu Camisi bitişiğinde bir de kubbeli bir türbe vardır. Bu türbenin içinde Eşrefoğlu Süleyman Bey, karısı ve Eşref adlarında çocuğu yatmaktadır.

(1) Sait Kafaoğlu, “Selçuklu Sonrası Güneybatı Anadolu’da Bir Uç beyliği Eşrefoğulları” makalesi. (Eşrefoğulları Beyliği) TTK, 2018, s. 24-25

(2) Sahibi bilinmeyen,“Selçukname”, İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Beylikler” Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi”, ve Sait Kafaoğlu aynı yapıttan aktarma.   

(3) Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi” 1984, nakkaşlar Yayınları, s.633.

(*) Mevlevilerin Moğol yanlısı oldukları bir kanıtı daha ortadadır. Bu karanlık dönemde her yerde elleri vardır

Eşrefoğlu Mehmet Bey Moğollara İtaat Etti

Daha önce de 2. Süleyman'ın babası Mehmet Bey, beylikten devlet kurmak için kendi Mevlevi şeyhinden "kut" talep eder ama Mevleviler bu isteğe destek vermemişlerdir. Sözü geçen Menakıpta Aydın Oğlu Gazi Umur Bey’in Mevlana ve Ulu Arif Çelebi’nin manevi himayesinde olduğunu yazar. Mevlevilerin Eşrefoğlu Mehmet Bey'den esirgediği Aydınoğulları Beyliğinin "kut" talebine fetih ve bölge hakimiyetinin kendisi ve evladının elinde olacak diye vermiştir. Eşrefoğlu Beyliğinin küçük bir iç beylik ve Konya’ya yakın olması dolaysıyla geleceğine dair yetki vermemişlerdir.

Dahi, Mevlevilerden yetki alamayan Eşrefoğlu Mehmet Bey 1314 yılında İlhanlı Valisi Çoban Bey güçlü bir ordu ile Anadolu'ya geldiğinde diğer beyliklerin beyleri gibi onu karşılamaya gitti ve itaatini bildirdi. Böylece itaat ettiği sürece yaşadılar.

Yazıcızade Ali’nin Saltukname’de belirttiğine göre, Eşrefoğlu Mehmet Bey, beyliğinin devletleşmesi yolunda, gönülden başlı olduğu Mevlevi Şeyhi, Ulu Arif Çelebi’den "Kut" yani manevi meşrutiyet talep eder. Fakat arzuladığı sonucu elde edemedi. Demek ki, Mevlevilerin Moğollara destek vermelerinden başka bir düşünce nedir ki?

İşte Eşrefoğlu 2. Süleyman Bey, cüretkar davranıp bağımsız bir devlet kurmak istemesi şimşekleri üzerine çeker ve beyliğin sona erme4sine istemeden neden olur. 

Lakin Eşrefoğullarının yeteri kadar büyümelerine engel doğrusu Mevlevilerdir. Beylik kurulurken, küçükte olsa, o günkü siyasi, iktisadi bakımdan ve Selçukluların 1280’li yıllara gelindiğinde git gide dağınıklığı, her geçen gün güçten düşmeleri ve Selçuklu mirasına Moğolların Anadolu işgalini çok sert bir biçimde zor kullanarak oturduğu bir dönemdi.

Eşrefoğlu Beyliği 40 yıllık dönemini geçirdiği sürede de Moğollar Anadolu’da çok güç sahibi oldular. Eşrefoğlu 1. Süleyman Bey ilk merkezini Gorgorum (Gökçimen) denen yerde kurdu. Bir süre sonra buradan beyliğin merkezini Beyşehir’e taşındı, adını da şehre vererek Süleymanşehir diye anılır oldu. Güçlendi, Bozkır, Seydişehir, kuzeyde Doğanhisar ve Şarkikaraağaç bu küçük beyliğe dâhil etti. Eşrefoğlu Mehmet Bey, Moğol valisi İrenci’nin zaafından yaralanarak Akşehir ve Ilgın’ı topraklarına katarak beyliği biraz daha büyüttü.

1316 yılına gelindiğinde ise Moğol İlhanlıların taht değişikliğinden ortaya çıkan kargaşadan yaralanarak fırsata çeviren Mehmet Bey, Sultandağı’nı, Bolvadin’i, Çay’ı ve İshaklı adlı yerleri beyliğini kuzeye doğru büyüttü. (1) 

Bu arada Mevleviler Moğollara Anadolu'da çok büyük destek verdiler. İşte bu Mevlevi desteği, daha önce, Selçukluların güçlü zamanında, Selçuklu saray gölgesinde, Selçukluların himayesinde yaşarlarken, zayıflayan Selçukluları satışa getirerek Moğollarla işbirliği yapmışlardır. Bu arada Mevlevilik Moğol işbirliği sayesinde Konya sınırları dışına taşarak, Batı Anadolu’daki diğer Türkmen Beyliklerini manevi olarak kendine bağlamış oldu…

Yalınız bir gerçek var ki, Batıdan Haçlılar, doğudan Moğollar sıkıştırıyordu. Her iki yönden gelen ağır baskılarına rağmen, Türkmen Beylikleri birlik olamıyorlar, birbirlerinin önünü kesmek için, kendi aralarında da barışık olamıyorlardı. Buda en çok Moğollara yarıyordu. Bu yüzden de Türkmen Beyliklerinin büyük bir devlet olma şansları yoktu. Bu işte de Mevlevilerin rolü vardır, Türkmen Beyliklerin, birbirleri ile didişerek dağınık yaşamaları ve kendilerine boyun eğmeleri isteniyordu.

Selçukluların ortadan kalkması ile de paramparça oldular. Bu bağlamda her beylik için hem büyüme, hem de saygınlık olarak  “gaza” tek geçerli yol plana çıktı. (2) Eşrefoğlu Süleyman Bey ise bir uç beyi olmamasına rağmen Ege Bölgesi Türkmenler tarafından hızla fethedilince, yer aldıkları fiziki coğrafya yani Beyşehir gölünün doğusu içte kaldı. Bu da onların kuruldukları ta baştan bir şanssızlıktı. Diğer Beylikler, kıyılarda ve daha da ileri giderek Balkanlarda “gaza” yaptılar, yeni yurtlar edindiler, Mevlevilik oralara kadar uzanamadı, uzanmaya çalışsa da taraftar bulamadı uzun süre.

İşte böyle bir zorlu coğrafyada tutunmaya çalışmak ve dahi birde Konya’ya en yakın yerde bulunmak, 1308’de Selçukluların ortadan kalkması, Beyşehir’in hemen doğusunda bulunan Selçuklu merkezi Konya, Moğolların elinde, Orta Anadolu’yu merkezden atadıkları Baltu, Sülemiş, İrancin, Çoban, Timurtaş gibi valilerdi. Ve onlar ile gönderdikleri önemli sayıda bir ordu ile elde tutmakta idi. Bu beylerin sürekli olarak merkeze karşı isyan etmeleri, İlhanlıların Anadolu’daki hâkimiyetini azami derecede de azalttı.

(1) Halil İnalcık, “Devlet-i Aliyye” 2009, s. 9

(2) Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar” Ank. 1970, s.1-47

Türk Kültüründe “Kut” Geleneği

Eski Türk köklü geleneklerinden birisi olan "Kut" Türk geleneğine göre başa geçen birisi için kullanılıyordu. Türklerde "Kut'un anlamı, uğurlu, bahtlı, saadetli birisi olması gerekiyordu. Devlet hukuki bakımdan, emretme hak ve yetkisine sahip ve emri icra kudreti de olan bir yüksek nizam kuraldır. Tanrı; Türk halkının üzerine siyasi iktidarı elinde tutacak (1) olan, Kut bağışı" ile Türklere hükümdarlık gücü ve yetkisi verildiğine inanılan o kişinin siyasi iktidarına bağlı kalınır.

Yani, eski Türklerde siyasi iktidar gücü Tanrı tarafından verilmesi inancı, Türkler Müslümanlaştıklarında dahi sürmüştür. Müslümanlaşan Türkler  “Kut” bağışı, Tanrı tarafından değişik yollardan manevi bir biçimde verildiğine inanılır olmuş. Bir kere bu İslam’a göre “vahi” yoluyla olur, o da peygamberlere göreydi ama buna da bir yol bulmuşlar. Çeşitli kerametli rumuzlar geliştirmişler, rüya yoluyla, keramet yoluyla, salih yoluyla, gelecek için gaipten ilahi haberler veren birçok, İslam’a göre bidat niteliği taşıyan inançlar.

Hatta Osmanlılar yıllarca, siyasette başarı olduklarına inandıkları çeşitli rüya ve keşifler ile manevi meşrutiyet kazanmışlardır. (2)

Konuya dönersek; Eşrefoğlu Mehmet Bey, Beyliğinin manevi meşrutiyetini, kendisinin de gönülden bağlı olduğu Mevlana’nın kurduğu ve torunu Ulu Arif Çelebi eliyle yeni kurumsalmış olan Mevlevilerden almak istedi. Mehmet Bey, Beyşehir’de misafiri olan Ulu Arif Çelebi’den manevi meşrutiyet talep etti, ondan kendi oğlunun gelecekte baht ve talihini, Çelebi’ye manevi bir şahsiyet olarak bağlı olduğundan dolayıdır ki oğlu 2. Süleyman Bey’in geleceğini sordu. İşte bunu Ahmet Eflaki  “Ariflerin Menkıbeleri kitabında şöyle yazar: 

 “Bu candan kul nakleder ki: Beylerbeyi (Melikü’l Ümera) Eşrefoğlu Mübarizeddin Çelebi Mehmet Bey, Çelebi hazretlerini Beyşehir’de misafirliğe davet etmişti. Çelebi’ye karşı hadden aşırı istek ve inanç göstererek türlü hizmetlerde bulundu ve oğlu Süleyman Şah’ı saraydan çağırıp tam bir inançla Çelebi’nin hizmetine verdi, ona mürit yaptı. Süleyman Şah’ın beline bulunmaz bir kemer bağlayıp bırakıverdiler.

Çelebi Mehmet Bey baş koyup ‘Bu çocuğun sonu ne olacak?’ diye sordu. Çelebi: ‘sizden sonra bu il, bu çocuğun elinde harap olacak ve bu topluluk onun ayakları altında dağılıp gidecek ve sonunda onu bu göle atıp yok edecekler’, buyurdu. Zavallı baba ağlamaya başladı ve etrafında bulunanlarda ağladılar. Çelebi: ‘Yazık bu budala çocuğun hiç talihi yok ve başkanlığa ve başbuğluğa da hiç layık değildir’ dedi.”

Şöyle bir şiir yazar:

Ne kadar ulu kişiler oğulları var ki, kötülüklerden ve

Kendilerini çirkin işlerden ötürü babalarının yüzkarası olmuşlar.

“Ve gerçekten o çocuk Çelebi’nin buyurduğu gibi oldu. Timurtaş, kendi devleti döneminde Beyşehir’i ele geçirdi. Ülkesini yağma ettiler ve birkaç gün sonra Süleyman Şah’ı oradaki göle attılar, ülke tamamıyla harap oldu.” Yazar (3)

Eşrefoğlu Mehmet Bey zamanı Eşrefoğlularının manevi yapısı, Eşrefoğlu Mehmet Bey'in Mevleviliğe sadık ve gönülden bağlı bir Mevlevi olmuştu. Yani Eşrefoğlu Mehmet, ona ciddi bir biçimde inanıyordu. Bunu Ahmet Eflaki şöyle anlatır:

“Çelebi hazretleri (Ulu Arif Çelebi) o dervişi Akşehir’de eşyalarının yanında bırakıp Beyşehir’e gitti. Birkaç gün orada kaldı. Burada rahmetli Eşref’in oğlu Çelebi hazretlerine hadden aşırı hizmette bulundu” Ve dahi: “Çelebi’nin bu gayret ve kudreti karşında şaşa kaldılar. Eşrefoğlu da bundan dolayı birçok hizmetlerde bulunup Çelebi’den özürler diledi. Çelebi’de cevabında: “Siz bu işe Allah’ın elinde bir aletsiniz. Allah’ın iradesi böyle idi ki, böyle oldu” (4)     

Ahmet Eflaki bu eserini önce 1358’de, yazmaya başlar ve 1358’de tamamlar. Bu yukarıda söz ettiği olayların gelişmesi doğruluğuna gölge düşürmektedir. Yani, Ahmet Eflaki, Timurtaş tarafından Beyşehir Gölünde boğarak öldürmesi olayını sonucunu, baştan “Çelebi biliyordu” gibi kehanetini göstermek amaçlı yazmış olmasıdır. Yani bizce olay bitmiş, sonucu olduğu gibi, önceden haber veren bir kehanet sonucuna bağlanmasıdır.

Gelelim 2. Süleyman Bey olayına:

Mevlana’nın torunu Ulu Arif Çelebi, Babası Mehmet Bey öldükten sonra yerine geçen oğlu 2. Süleyman’ı izlemeye alır. Süleyman’ın babası gibi davranmadığını seziyordu. Çünkü 2. Süleyman bağımsız, aktif ve gerçekçi bir siyaset izlemekteydi. Bu dönemde de git gide Moğollar güçlü etkisini yitirmekteydiler.

1314 yılında büyük bir ordu ile Çoban Bey’i ülkeye İlhanlıların göndermesi üzerine, Anadolu beylikleri, bu Moğol Beyi’ni ziyaret ettiler, itaatlerini bildirdiler. Eşrefoğlu 2. Süleyman Bey ise gidip biat etmedi 

Anadolu’da Moğolların ordu komutanı Çoban Bey’in oğlu Timurtaş’ın İran’dan bağımsız eylemlerini, kendi gelecekleri için tehlike görerek onu İlhanlı hükümdarı Ebu Sait’e şikâyet etme gafletinde bulundular. Dahi, beyliğin gücünün yetersizliğini dikkate almayan 2. Süleyman Bey, bağımsız bir devlet olma adımını atma yoluna girdi. 

Bağımsız olma niyetini herkese göstermek istedi. Diğer Türkmen Beyliklerinden farklı yola girer. Şöyle ki: Hutbeden sonra saltanat alameti olarak en önemli konuma sahip sikkelere, bütün Anadolu Beylikleri ve beyleri gibi dedesi 1. Süleyman Bey, İlhanlı Gazan Han oğlu Mehmet Bey’in hem bahsi geçen han ve sonraki İlhanlı hükümdarı Olcayto’nun adının tabilik alameti olarak yazdırmıştı. Buna rağmen, 2. Süleyman bastırdığı sikkelerde (metal paralar) İlhanlı Han'ı Ebu Sait'in adını yazdırmadı. Bu Bey adına Beyşehir’de darp edilen bir sikkede sadece: "El Mülkü Lillah Süleyman bin Mehmet Hulledallahu Mülkehu" biçiminde salt kendi adını yazdırmıştı. Kuşkusuz bu davranış Türk-İslam devlet geleneğine göre beylikten bağımsız bir devlete geçme niyetinin çok ciddi bir adımıydı. Mevleviler ve istilacı Moğollar bundan hoşlanmadılar...

2. Süleyman Bey’in bağımsızlık adına bu uygulama sonunu getirdi. İlhanlı Sultanı tarafından affedilen Timurtaş, Eşrefoğlu Beyi 2. Süleyman’ı gölde boğarak öldürdü ve 40 yıllık Beylik ortadan kaldırıldı. Acı son, Kendi ülkesinde, Moğollara biat etmeden, ayrı, bağımsız devlet olmak isteyen 2. Süleyman Bey: "Eski Türk geleneklere göre 'kut' toplayıp, "kutlu bir devlet" kurmak istiyordu. Şansızlığı daha güçsüz oluşundandı. Hiç kimsenin yazmak istemediği işte bu, Mevlevilerin büyük rolü olduğudur. Ahmet Eflaki’nin kitabı, "Ariflerin Menkıbelerinde" anlatılan, Babası Mehmet Bey ile Ulu Arif Çelebi arasında geçen, Süleyman Bey’in geleceği, bu işin asıl önceden değil de, sonradan hikâye edilmesi, sonradan, olay bittikten sonra, öldürülüş biçimine göre yazılmasından anlaşılmaktadır Mevleviler ellerinin olduğu…  

Bu işin içinde Ulu Arif Çelebi’nin elinin olmaması söylenemez. Çünkü göbekten bağlı oldukları Moğollardan ayrı, bağımsız kara alıp, kendi devletini kurmak isteyen birini istemiyorlardı  

Kaynakçalar: 

Hasan Basri Karadeniz, “Eşrefoğlularının Anadolu Beylikleri Arasındaki Yeri ve Önemi (1284-1326), “Eşrefoğlu Beyliği, s.13 makalesinde, “Faruk Sümer, Anadolu’da Moğollar, s. 62-86, 

(1) İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü” İst. 2004, Ötüken Yayınları s. 248-249

(2) Hasan Basri Karadeniz, “Osmanlı ile Beylikler Arasında Anadolu’da Meşrutiyet mücadeleleri” İst. 2008, s. 35-100

(3) Ahmet Eflaki, “Ariflerin Menkıbeleri” (Mevlana ve Etrafındakiler) 1987, Çev. Tahsin Yazıcı, RK, 2. cilt, s.215-216 (4) Ahmet Eflaki, “Ariflerin Menkıbeleri” (Mevlana ve Etrafındakiler) 1987, Çev. Tahsin Yazıcı, RK, 2. cilt, s. 225.

BEYŞEHİR EŞREFOĞLU BEYLİĞİ ve MOĞOL İŞGALLERİ

Moğolların Anadolu’ya Girişi ve Sonuçları

Anadolu Selçuklu Sultanlarının ve ileri gelen Selçuklu soyluları Anadolu’da müthiş bir biçimde İran kültürünü benimseyerek, İran etkisi altına girmeleri, sanatta, mimaride, edebiyatta sezilmeye başlar. Anadolu Selçuklu Sultanları, aidiyetlerinin bile farkına varmadan, adlarını, İslam’dan Arapça değilken, kendilerine İran-i mitolojik (M.S.9. Yüz yılda Firdevs’in Araplaşmamaları için İran halkının milli duygularını kamçılamak için yazdığı “Şahname” adlı ünlü yapıtında geçen kahramanlar) adlarını almalara kadar vardırırlar. Keykubat, Keyhüsrev, Keykaus, Hürmüz, Rüstem” vs. gibi adların İranlı şair Firdevs’in “Şahname” adlı yapıtında geçen İran mitolojik kahramanların adlarını kendilerine yakıştırmalarıydı. İlginçdir ki bu İran-i mitolojik kahramanlıklarını da Turanîlere (Türklere) karşı yaptığı savaşlarla ünlü oluşlarıdır…

İranlı şair Firdevs (930-1020) yazdığı güçlü yapıtı “Şahname” İran’ın İslamlaşıp dağılmamaları için toplayıcı ulusal destanıdır; 50,000 beyitten oluşmaktadır. İran ulusuna hayat ve coşku veren bir duyarlıkla geçmişe verilen en önemli anlatımdır. Bu tür İran edebi eserler Farsça, özellikle İslam-i şemsiye altında ince bir İran’ın ulusal geçmişini, tarihsel destancı geleneğini diri tutmak ve yüceltmek için yazılmıştır…  

Anadolu Selçukluların özünden yozlaşarak İran-i edebiyatına, kültürüne, geleneklerine kendilerini adapte etmeleri sonucu, Anadolu’da iki sınıf oluştu, hoşnut saray çevresi karşısında kırsalda yaşayan Türkmenler gidişattan hoşnut değillerdi. İşte Türkmenler Babailer Ayaklanmasına katılarak; Selçukluların kendilerine karşı anlaşılmaz biçimde yabancılaşmaları sonucu Baba İlyas ve Baba İshak önderliğinde gerçekleşmişlerdi. Böylece Türkmen Babailer Anadolu Selçuklularına uzun süre diz çöktürmüştür. Sonuç ise, paralı Frank askerleri sayesinde 1240 yılında her ne kadar Babailer ayaklanmaları bastırılsa da yorgun düşmüş bir Selçuklu Devleti var; 1243 yılında da Selçuklu yurdu Anadolu’ya girmeye yeltenen Moğollara karşı Kösedağ savaşında yenilen Selçuklular, Anadolu’daki egemenlikleri sonlandırma aşamasına doğru girmiştir. 

Her ne kadar Türkmenler Selçuklulara karşı memnuniyetsizlikleri olsa da Türkmenlerin Anadolu’yu Moğolların işgaline izin vermediler. Pek çok Türkmenleri Selçukluların egemen zulmünden ayıran durum, kentlerde yaşayan Türkmen karşıtı, Selçuklu yanlısı; rejimle uzlaşırken, bir yandan Mevleviler Moğolların Anadolu’ya girişine de alkış tutmuşlardır. Ama kırsal kesim Türkmenlerin iyi-kötü rejimle didişmeli olsalar da Moğollara karşı sürekli savunmada olmuşlardır.

Bektaşiler, Babailer bağlantısı olarak Türkmenlerden oluşur ve Osmanlı yönetimi için de Moğol baskınlarından kaçarak uçlara sığınan “gazi ruhlu” Türkmenler çok önem kazanır. Bir yandan Bektaşilik Türk dilli mistik ve epik zengin bir edebiyat geliştirirler. Bunu takiben aynı dönem şehirlerde gelişen “gazilik ruhu” taşımayan Mevlevilik ise tam tersi, Fars dilli bir edebiyat ve kültürel bir varlık geliştirdiler Anadolu da. Ve dahi, Türkmenlerin aksine Mevlana ve Mevleviler Anadolu da Moğollarla iş birliği yaptılar.

Zaman Moğolların Anadolu’da Türkleşmesiyle huzura kavuşur...

Moğollar 1260’a gelindiğinde Batı İran, Irak, Dicle, Fırat nehirleri arasında Hülagu Han oğullarının elinde, Altın Ordu Devleti Rusya bölgesinde hâkim, Orta Asya’ya da Çağatay Devleti hâkimdi. İlhanlı Moğollar devleti ise Anadolu’da, merkezi Tebriz’di.

Böylece Moğollar 4 ayrı devlete bölünen Moğollar kasırga gibi esip sağı solu yakmış, yıkmış olsalar da geniş alanlardaki egemen güçlerini rağmen Anadolu’da bir türlü “Moğollaşma” sonucuna varılmamıştır. Asıl, Moğollar, Türkmenler sosyal yapıda, kültürel alanda uyum göstermede zorlanmadılar. Bilakis İran, Irak ve dahi Türklerin yaşadığı bütün topraklar üzerinde Moğollar “Türkleşme” ile sonuçlanmıştır.

Anadolu ve Türkler Moğol işgalinden batı uçlarına kaçsalar da Anadolu’ya yakın kültür ilişkileri sürdürdüler. Türklerle, zamanla kasırga gibi Anadolu’da girdikleri yerleri harabeye çeviren Moğollarla birbirlerinden ayrılmaz bir parça oldular. Derinlemesine ilişkiler sonucu Moğolların az olan ama güçlü vurucu, hâkim nüfuzları Anadolu’da git gide, Türklerin kat ve kat fazla nüfuzları karşısında Türkleşerek Anadolu’da eriyip gittiler.

Moğol Tarihine ışık tutan ve İslam coğrafyasının en geniş biçimde tarihini yazan Hulagu han’ın kâtibi, Cüveyni, Moğol fetihlerini, Harzimşahları ve Haşişsilerin tarihini anlatan Yahudi dönmesi tarihçi Reşideddin Fadlullah hem de İlhanlı Ordusunun başkomutanıdır. Bu Tarihçi Reşididdin’e göre 1300 yılında İlhan Gazan Han, İlhanlı Devletinin Başkanı olur. Devleti Cengiz Han yasalarına göre yönetir. Ve dahi Kadınlar kurultayı bile oluşturur. 70 yıl sürer İlhanlılar Devleti. 1330-1340 yıllarında çöker. İlhanlı Devletini takiben Altın Ordu Devleti de bu tarihte çöker gider.

Anadolu Beylikleri İçinde Eşrefoğlu Beyliği

Eşref Oğulları denilen aile, Anadolu Selçuklu Devletinin son dönemlerine doğru,13. Yüzyıl ikinci yarısında (1) kadim Pisidya kıtası mülhakatında olan önce Beyşehir, Seydişehir, taraflarında ve daha sonra genişleyerek Ilgın, Bolvadin ve Akşehir’de içine alan bir beylik kurmuşlardır.

İlk merkezi olarak Gorgorum (Gökçimen) dene yerde Seyfüddin Süleyman Bey, Anadolu Selçuklu hükümdarı 3. Gıyasettin Keyhüsrev döneminde (1264-1283) Anadolu Selçuklu sınırlarındaki beylerden idi. 1283’te Moğol-İlhanlıların emriyle öldürüldüğü zaman yerine amcazadesi olan 2. Gıyasettin Mesut geçmiştir. Bu yeni Selçuklu sultanı, Konya’yı bırakıp Kayseri’yi devlet merkezi yapmıştı; buna neden Konya’da Eşrefoğlu ver Karamanoğlu güçlerinin Gıyasettin Keyhüsrev taraftarları olmalıydı 1284’te Gıyasettin Keyhüsrev’in validesi yine İlhan’ın izniyle iki torununu Konya’da hükümdar yapmış, bu iki çocuğun saltanat naipliğini Eşrefoğlu, Beylerbeyi, yani ordu başkanlığını da Karamanoğlu kabul etmişlerdir.

Sonunda bu iki çocuk, Gıyasettin Mesut ve Vezir Sahip Ata’nın çabalarıyla bertaraf edilerek Mesut tamamen Selçuklu yönetimini eline 1285’te almış, bu nedenle bu iki Selçuk zadesinin yönetimleri ancak yedi ay sürmüş, bundan dolayı Eşrefoğlu kendi merkezine çekilmek zorunda kalmış, Selçuklu sultanı Mesut’a karşı cephe almıştır.

Daha sonra Eşrefoğlu Süleyman Bey cephe aldığı Selçuklu sultanı Mesut ile barışmış ve Konya’ya gelerek ona bağlılığını bildirmiştir. Bu tarihten sonra Süleyman Bey kendi adına muzaf olan Beyşehir ve Süleymanşehri’nde bulunan Haziran ayı 1288’de ve Gıyasettin Mesut döneminde yaptırmıştır.(2) 

Kitabede, “Sefüddin Süleyman Bey “Emirü’l-Kebir i’l-Muazzam” diye diye yazmaktadır.

Eşrefoğlu Süleyman Bey’in, Selçuklu Sultanı Mesut ile barışması, Mesut’un yararına olur. Kendisine sadık kalan Süleyman Bey, Mesut’un kardeşi Rükneddin Kılıçaslan, Kırımdan Anadolu’ya geçerek, saltanat iddiasında bulunur. İş bu durum karşısında Sultan Mesut, Eşrefoğlu Süleyman’ı yardımına çağırır. Eşrefoğlu Süleyman Bey yardımıyla Rükneddin Kılıçaslan yakalanarak Viranşehir Kalesinde hapsedilse de Karamanoğlu’nun tehdidi üzerine şehzade özgür kalır ve o’da gelip 1290’da Konya’da oturmaya başlar.

Anadolu Selçuklular Devletinin çöküşü ile Anadolu Türkmen Beyliklerinin yükselişi başlar. Genellikle kurucularının adı ile anılan bu beyliklerin bazıları uzun ömürlü olup 15. Yüzyıla kadar varlıklarını sürdürürken, bazıları çok değerli, kalıcı eserler bırakarak kısa sürede tarih sahnesinden çekilirler. Bu Türkmen Beylikleri sırayla:

Karamanoğulları Beyliği, Menteşoğulları Beyliği, Dulkadiroğulları Beyliği, Karasi Beyliği, Aydınoğulları Beyliği, Eretna Beyliği, Germiyanoğulları Beyliği, Hamitoğulları Beyliği, İsfendiyaroğulları Beyliği (Candaroğulları) Ramazanoğulları Beyliği, Tekeoğulları Beyliği, Saruhanlılar Beyliği, Eşrefoğulları Beyliği ve Osmanlılar Beyliği olarak Anadolu da varlıklarını sürdürdüler.

Bu adı geçen beyliklerden en eskisi, en güçlüsü olan Karaman Beyliği, Karaman Bey tarafından 1. Alâeddin Keykubad döneminde kurulmuştur.

Beyşehir’de Eşrefoğlu Beyliği (1280-1326)

John Freely, “At Üstünde Fırtına, Anadolu Selçukluları” adlı kitabında: “Muhtemelen Türkler ve Kürtlerden oluşan Eşrefoğlu aşireti, Karamanoğullarına zor zamanlarda iki kere yardım etmişti. Yine Konya’yı işkâl ettiklerinde Eşrefoğulları ile Menteşoğulları, Karamanoğulları’nın yardımıyla Konya’ya saldırıp kenti ele geçirmişlerdi. Fakat 1311 işkâlından sonra hakkı olan ganimet alamadığını düşünen Eşrefoğulları aşireti, Karamanoğulları ile olan bağlarını kopardı. Sonuç olarak Eşrefoğluları Batıya, Beyleri Süleymanoğlu Eşref’in şehir kapılarındaki kitabelerden öğrendiğimize göre 1290’larda işkâl etmiş olduğu Beyşehir civarındaki bölgeye doğru hareket etti. Süleyman’ın oğlu Mübarizüddin Mehmet, Akşehir’i ve Bolvadin’i de alarak Eşrefoğulları’nın topraklarını genişletti.” Diye geçer.

Kaynaklara göre Eşrefoğlu Beyliği, ilk önceleri Gorgurum adlı yerde kurulur. Daha sonra 1288 yılında Süleyman Bey Beyşehir’e yerleşerek kısa sürede bayındır haline getirterek birçok kalıcı eserleri tarihe kazandırdı. Bu eserlerin başında, Eşrefoğlu Süleyman Bey (1297-1299) tarafından yaptırılan, ahşap ve seramiklerle süslenmiş en özgün mimarisiyle en önemli eser olan Eşerefoğlu Camiidir. Selçuklu mimarisinin bir başka eşi olmayan bu ahşap, değerli kâgir yapılı bu Eşrefoğlu Camii Selçuklu mimarisinin başyapıt olmaktadır.

1302 yılında ölen Süleyman Bey’in yerine oğlu Mübareziddün Mehmet Bey geçti. Mübarizüddin Mehmet Bey Beyliğin alanlarını Akşehir ve Bolvadin’e doğru genişletti. Mehmet Bey’in Moğolların (İlhanlılar) Anadolu Valisi Emir Çoban’a tabiiyet sunan Türkmen Beylikleri içerisinde yer aldığı bilinir. Süleyman Bey’in vefat ettiği tarihe dair kaynak: Seyfettin Süleyman Bey’in;1302 senesi Muharrem’in ikinci pazartesi günü vefat ettiğini Beyşehir Müftüsü Memiş Efendi’deki bir mecmuada gördüğünü, Konya Müzesi Müdürü Yusuf Bey söylemişti. Bu mecmua Süleyman Bey evkafına dair varidat ve masarifatı havidir.    

1320 yılına gelindiğinde yaşamını kaybeden Mübarizüddin Mehmet Bey’in yerine oğlu 2. Süleyman, Eşrefoğlu Bey’i oldu. Lakin 2. Süleyman dönemi uzun sürmez. Beyşehir’e girerek ele geçiren Moğollardan Vali Timurtaş’ın önünden atıyla birlikte Beyşehir Gölü içine doğru kaçar. Arkasından atıla hızlıca yaklaşan Timurtaş, Süleyman Bey’i gölün içinde 1326 yılında boğarak öldürülmesiyle sonlandırıldı. Böylece, 40 yıla yakın süren kısa ömründe Eşrefoğlu Beyliği ancak yerel bir idari yapılanma olarak tarihte yerini almıştır. Kısacası, Anadolu Beylikleri içerisinde en kısa ömürlü olanıdır Eşrefoğlu Beyliği. Ancak kısa döneminde değerli, kalıcı en büyük eserleri geride bırakmışlardır. 

Selçuklu Sultanı 3. Gıyasettin Keyhüsrev (1264 ile 1283) hüküm sürdüğü zamana denk gelen, Selçuklu sınırlarının batısına düşen bölge olan Beyşehir yakınlarında bulunan Gorgurum adlı yerde Seyfeddin Süleyman Bey tarafından 13. Yüzyıl ikinci yarısında kurulmuştur. Kısa bir dönem, 40 yıl ömürlü olmuş ama müthiş, en kapsamlı ve en değerli eserleri günümüze kadar gelmiş Anadolu beyliklerinden biri olmuştur.

Geçiş dönemi yaşayan Anadolu’da pek çok Türk Beylikleri kurulmuştur. Bu beylikler arasında birbirlerinin işine karışmama esası üzerine oturulmuştur. Çobanoğlu Timurtaş, Türk beyliklerini kendi idaresi altında birleştirmişti. Doğrusu, insanın aklına düşen, Kürtler bu bölgede çok eskilerden (Türklerden önce) var olduklarını iddia edeler ama Anadolu’da yaşanan geçiş döneminde her Türk aile kendi adına bir beylik kurarlarken neden Kürtler bu fırsattan yaralanıp bir beylik bile kuramadılar?

Eşrefoğlu Beyliği dönemi, diğer Anadolu Türkmen Beyliklerine göre ömrü en kısa olanı olmasına rağmen, kalıcı, ayakta dimdik durabilen yapılar bırakmıştır günümüze uzanan. Eşrefoğlu Beyliği, Anadolu Selçuklu Devleti’nin güç kaybetmesi ile zayıflama sonucu kurulan Eşrefoğulları Beyliği’nin başkentliğini yapmış olan Beyşehir’in kent merkezindeki Eşrefoğulları dönemine ait kültür varlığı tarihi yapıları, Beyşehir kent tarihine kaynak oluşturmaktadır.

Eşrefoğulları Beyliği, Eşrefoğlu Seyfettin Süleyman Bey tarafından 13. Yüzyıl sonlarına doğru merkezi İçeri Şehir denilen, Beyşehir Gölü kıyısında küçük bir tepecikte, çağına göre en görkemli yapılanmasıyla bir kale içerisinde kurulmuştur.  Beyşehir ve çevresinde etkileyerek kurulmuş olan bu beylik bir Anadolu Türk Beyliklerinden biridir. Beyliğin kurulmasıyla Beyşehir önemli bir merkez olur ve sosyal, kültürel ve iktisadi açıdan geliştikçe, nüfuz bakımından da göçlerle gelişmiştir.

Eşrefoğlu Beyliği ve Kurulması

Anadolu’ya git gide yerleşen İlhanlılar, Anadolu’da sürekli baskı ve sömürülerini artırdılar. Türkmenler bir tarafta, Anadolu Selçukluları bir tarafta İlhanlılara karşı mücadele veriyorlardı. İlhanlılar güçsüz kaldıkça sürekli yeni ordular gönderiyorlar, başta Orta Anadolu’yu yakıp yıkıyorlardı. Bir taraftan da Moğol komutanlarının merkeze karşı isyan ediyorlardı, yene arada ezilen Türkmenler oluyor ve git gide ıssızlaşan Orta Anadolu’dan Moğolların şerrinden dağlara (Toroslar) çekilen Türkmenler, oralarda yaşama tutunmaya çalışıyorlardı. Selçuklu Devletine bağlı birçok Türkmen oymaklar, kendi başlarını çaresine bakmış, kendi beyliklerini kurmaya koyulmuşlardır. Bunda da en iyi yaralananlar Türkmen Beylikleri olmuş, bağımsız hareket eder olmuşlardır.

Selçuklu Sultanı 2. Gıyasettin Mesut’un ölümünden sonra 1308’de İlhanlılara tabi olmakla birlikte Selçuklu-İlanlı ortak ordularına karşı direnişteydiler. Git gide zayıflayıp Moğolların yönetimi altına giren Selçukluların mirasına, Anadolu Beylikleri içerisinde en güçlü olan başta Karamanoğulları sahip çıkmak istiyordu. Karamanoğulları, Silifke, Mut, Ermenek, Anamur, Karaman bölgelerine hâkimdi.

14. yüzyılın ilk çeyreğinde, İlhanlı Valileri Sülemiş, İrancin, Çoban, Demirtaş, Eretna gibileri karşı istiklal mücadele verdiler (3) Bu durum El-Ömer’in “Mesalik’ül Ebsar” adlı yapıtında; “Selçukluların hükmettiği yerlerin ova kısımlarını Hülagu (İlhanlı) ailesi, dağ kısımlarını da bu Türk Beyleri zapt etmiştir” (4) diye anlatır. İlhanlılar, ne kadar çaba ettilerse de, Beylikleri merkezi otoriteleri altına bir türlü alamadılar.

Türkmen Beylikleri, Anadolu’nun Batı kıyılarına yerleşmeye başladılar ve oralarda bağımsız beyliklerini kurdular. Bunlar, Germiyan, Sahipataoğlları, Saruhan, Menteşe, Karasi ve Aydınoğulları idi. Bu beyliklerden bir tanesi de İç beylik olarak kurulan Orta batı Anadolu’da bulunan Beyşehir’de en küçük beylik olarak Eşrefoğlu Beyliği kurulur.

Beyşehir Gölü ve çevresi, çağlar öncesinden bu yana insan soyuna yaşama alanı olmuştur. Her insanların düşündüğü gibi, suyu ve toprağı bol olan nehir, deniz, göl kıyılarına yerleşerek oralarda yaşamışlardır. Beyşehir’de de ilk yerleşim böyle başlamıştır. Yani, insanlık için yaşamın olmazsa olmazı sudur.

1243 yılında Selçuklulara karşı isyan eden Babai İsyanları adıyla tarihe geçen Türkmenlerin isyanının 1240 yılında bastırılması ile başlayan süreç, Selçukluları oldukça çok zayıflatmış, var olan siyasi istikrar bozulmuştu.1243 yılına gelindiğinde Moğollara karşı Kösedağ Savaşında uğradıkları yenilgi sonucu, Anadolu Selçuklu Devleti hızlıca güz kaybederek Moğol istilası Anadolu’yu sarmıştır.

Hulagu Han’ın amcaoğlu olan Baycu Noyan 1243’de Kösedağ da Selçuklu ordularını yenmesinden sonra Anadolu’yu tahribat edip haraca bağlar. Moğollar, Anadolu halkından daha çok vergi almak için herkese saldırırlar. Varlıklı Türkmenlerden ve Ahilerden mallarını gasp ederek ellerinden zorla alırlar. Anadolu’da İşgalci, gaspçı Moğollarla işbirliği yapmıştır Mevlana’dır.

1243 yılında Moğollar Anadolu'yu işgal edip halkı ezmeye, soymaya başladıklarına Türkmenler direnişçilerin başını çeken Türkmen, Ahiliğin kurucu önderi Ahi Evren idi. Mevlana ise Ahi Evren’in baş düşmanıydı. Ahi Evren’in dostu da, can yoldaşı da Hacı Bektaş idi. Mevlana, Ahi Evren’e o denli düşmandı ki, Ahi Evren hakkında ahlâksız dedikodular uydurmaktan, iftiralar atmaktan sakınmamış, Ahi Evren’in çocuğunun olmadığını diline dolayıp, onun hadım ve eşcinsel olduğu uydurma yalanını Mevlana, Mesnevi adlı yapıtından açıkça yazar.   

Ahmet Eflaki de, “Ariflerin Menkıbeleri” adlı yapıtına Mevlana bu konuda Moğollardan yana tavır koyarak, içinde bulunduğu Türkmenlere karşı pek hayır işlediği söylenemez. Buna bir örnek: Hülagu Han tarafından vergi toplamakla görevlendirilen Tacuddin Mutaz bir mektup yazarak Mevlana ya şöyle der:

“Moğolların işlerinin çokluğundan ve onlara hizmet etmekten vekil bulup ziyaretinize gelmiyorum.”   Ve devamla:  “Sen Moğolların gönlünü rahatlatarak, Müslümanların huzur içinde kulluk etmesini sağlıyorsun”  der. Görüldüğü gibi Mevlana kime hizmet etmekte olduğu açıktır…

Dahi Şemsi Tebriz-i ve Mevlana, Moğolların “müşrik” olduklarını söyleyenlere telkinleri: “Moğollar müşrik değildir” diyerek çevresindekiler şayiada bulunurlar. 

1240’da baş gösteren Babailer isyanından sonra dikiş tutturamayan, 1243’te de Kösedağ savaşında Moğolları yenik düşen Selçuklu, 1277’den itibaren Anadolu’da var olan istikrarı tamamen bozulur, istikrarsızlıktan yaralanmakla 1280’lerde Anadolu Selçuklu Devletinin uç beylerinden olan (5) Eşrefoğlu Süleyman Bey, Beyşehir dolayında bulunan Gorgorum (Gökçimen) denen yerde beyliğinin ilk temelini atar. Durum böyleyken de Süleyman Bey, Selçuklular, Moğollar ve Karamanoğulları ile çekişti durdu ve diğer Türkmen Beylikleri gibi 14. Yüzyılın başında bağımsızlığını perçinledi.   

Anadolu Selçuklu Devleti emirlerindendi Eşrefoğlu Süleyman Bey. Anadolu Selçuklu Devletinin şehzadeleri aralarından ki çekişmeler ve artan istikrarsızlıklar sonucunda ortaya Eşrefoğlu Beyliği, Eşrefoğlu Süleyman Bey tarafından 1280’de Beyşehir yakınlarında bulunan Gorgorum (Gökçimen) denilen yerde kurulmuştur. 

Önceleri bu şehri “Süleyman Şehri” diye adlandırılmıştır. Süleyman Bey 1301’de ölünce yerine oğullarından Mübarizüddin Mehmet Bey geçmiştir. Mehmet Bey zamanında Beyliğin sınırları Akşehir, Bolvadin bölgeleri de katılarak büyütülmüştür.

Mehmet Bey, yönetimi altındaki Beyliğinin sınırları genişleterek Akşehir, Bolvadin, Seydişehir ve Bozkır’ı sınırları içine katar. Mehmet Bey, yönetimini sağlama bağlamak için, 1314’de Anadolu’da gönderilen ve Moğol yönetiminin başına görevlendirilen Çoban Bey huzuruna çıkar ve itaat edip bağlılığını bildirdi. 

Mehmet Bey’in ölümü tam manasıyla bilinmese de 1320’de öldüğü denk gelmekte olup yerine oğlu 2. Süleyman Bey geçmiş, Eşrefoğlu Beyliğinin Beyi olmuştur. Beylik en verimli çağındayken Anadolu Moğol işgali altındadır. İlhanlıların Anadolu Valisi olan Timurtaş’ın yıkıcı darbeleri sonucu Beyşehir’de Eşrefoğlu Beyliği de darbe almıştır. Bu konuda yazılı nadir yapıtlardan birisi, Mübarizüddi Mehmet Bey adına Şemsüddin Mehmet Tüsteri tarafından Arapça “Fusuül-Eşrefiyye“ adlı yapıtta (6) yazılmıştır. 

Selman ZEBİL

KAYNAKLAR:

(1) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri” TTK 1988,s.58

(2) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri” TTK 1988.s.59

(3) Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar, Ankara 1969-1970, s.46-48

(4) Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye” İstanbul 1984, s. 505-512-602-626.

(5) Osman Turan aynı yapıtı, s. 506

(6) Aziz Ayva, “Ulusla arası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 1. Eşrefoğlu Beyliği”  Ayasofya Kütüphanesi, 1325 N0’da kayıtlıdır. Yapıtı, KBY Tarih Dizisi, s.409