İSLAM İÇİNDE GELİŞEN İKİ AKIM MÜTEZİLE ve EŞ-ARİYE

1. MÜTEZİLE

İslam’da usculuk (Akılcılık) akımı. 8. yüz yılda doğmuştur. Vasil bin Ata adlı biri tarafından kurulmuştur. İlk zamanlar “Vasiliye” dense de, sonraları “ayrıldı” anlamına “İ-tezde” sözcüğünden “Mütezile” türemiştir.

Vasıl bin Ata (699-748)

Felsefi bir nitelik kazanan “Mütezile” İslam disiplini dışına çıkmadan bilimciliği, akılcılığı savunan bir akım, Sünnilerce “sapkınlık” olarak algılanmıştır. Allah’ın kendisinden ayrı nitelikleri yoktur; tevhit (birlik) vardır.

İ-Tizal (ayrılık) Mütezileye göre, inananla inanmayan arasında bir rütbe vardır. “Kabahatli” (fasik) büyük günah işleyen ne kâfirdir ne de mümindir. Ancak  “fasıktırlar” Ölmeden önce “tövbe” ederlerse mümin olurlar, etmezlerse kâfir.

10. yüzyılda İslam dünyası en üst seviyeye çıkmış, en derin bilgiler, en güçlü bilim adamları bu akımın içinden çıkmıştır. Avrupa gerilerde kalmış, kavgaların, kırımların dahi din adına engizisyon mahkemelerin insan üzerinde yarattığı travmalar bırakırken, İslam âlemi El Buruni, El Razi, İbni Sina, El Rüşt, Farabi gibi dünyaca ünlü düşünürler bu dönemde yetiştirmiştir.

Derinlere bir inersek kendimizi 10. yüz yıl Horasan’ın da bululuruz...

Ne var orada? Orada, (Horasan) geçmişte, Türkistan bölgelerinde iki akım hep öne çıkar. Birincisi “akliyecilik” (Rasyonalist, akla dayanma yolu) öbürü “sezicilik” (İçe doğuşçu, imana dayanan yol) Bu iki kavram insanlar arasında şiddetli mücadeleye dönüşmüştür.

Mütezeleciler akılı öne alırlar, buna karşı her zaman iktidarları elinde tutanlara karşı karşıyadırlar. Mutezile Mezhebine karşı koyanların başında İmam Kuseyri, İmamül Haremeyn, Ebul Mali, El Cüveyni gibileri olur. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey de bu Mütezileciler akımına karşı çıkan ilim adamlarını yanında yer alır.

İmam Gazali, akılcılara karşı acımasız savaş verenlerin başını çeker: “Tehafütül Felasife” adlı kitap yazar. İmam Gazali’nin bu “Tehafütül Felasife” (Felsefencilerin Yıkımı) eserine karşı atağa geçen İbn Rüşt 1193’de İmam Gazali’nin bu eserine karşı ise “Tehafüt-üt Tehafüt” (Yıkımın yıkımı) eserini yazarak, Gazali’nin görüşlerini şiddetle ret eder.

Mevlana Celalettin Rum-i’nin Babası Bahaüddin Veled sezgici fikirli biri olarak bilinir. Akılcılara karşı mücadelesi, akılcı bir kişiliğe sahip olan Fahüreddin Razi ile araları bile açılır. Sonra Bahaüddin Veled Anadolu’ya kaçar. Mevlana da babasının yanında sezgici bir yol izler yerleştiği Konya’da...

Ahi Evren’de, Mevlana’nın babası olan Bahaüddin’in karşı olup zıtlaştığı Fahireddin Razi’nin talebesidir. Bu nedenle, Bahaüddin Veled’in Fahireddin Razi ile düşmanca olan mücadelesi, Anadolu’da Fahireddin Razi’nin öğrencilisi olan Ahi Evren ile oğlu Mevlana’ya kadar uzanarak kin ve intikam duyguları kabarık bir biçimde sürmüştür ve Ahi Evren Kırşehir'de Mehlana kendi öz oğluile Ahi Evren'i Mollardan Nurettin Çaça'ya öldürtmiştür...

2. EŞ-ARİYE:

Müslümanların akıl ve hafızalarının dondurulmasıdır. Mütezile aydınlanmacı akımın önünü kesmek için oluşmuş, inan temeli üzerine kurulu “Ehli Sünnet mezhepleri” içine alırken, Mütezile akılcılık felsefesine karşı imana dayalı gelişmedir. Bu işte en önemli kişilerin başında da İmam Gazali vardır: “Ne zaman aklın ileri gitti hemen durdur onu, imanı öne çıkar. Akıl seni şeytani şeylere götürür, imansa seni vadeliden cennete götürür” der. İnsanlara aklı dondurun telkinleri yapar.

Eş-ariye akımın 10. yüz yılda, başlarında Ebül Hasan Eş-Ariyye tarafından kurulmuştur. Bir bakıma bu akım İslam dünyasını çıkmazın içine sürükleyen bir mezhep olarak kurulmuştur.

İbn Faruk, İmam Bakıllani ve Türk Sünni kesimin en tutucu kanadını oluşturanlarca bilinen ve elden yapıtları düşürülmeyen İmam Gazali gibi İslam düşünürlerince geliştirilmiştir.

Kör bir kadercilik olan; her şeyin Allah tarafından belirlenen gerçekler, insan ussu (aklı) ile kavrayamayacağı “iman” ancak Allah’a ve Peygamberine kayıtsız inanmaktır. İnsan başka bir şey yapacak güçte değildir.

Felsefi gelişmelere tamamen karşı çıkan bir yol ile düşünce yolunun insandan alınıp iman” yoluna insana verilmesinden yana bir Ehli Sünnet yoludur...