ANADOLU'DA MOĞOLLAR

ANADOLU’DA MOĞOLLAR

Moğol süvari askeri Rusya içlerinde M.S.1223

Selçuklular ve ileri gelenleri Anadolu’da müthiş bir biçimde İran etkisi mimaride, edebiyatta sezilmeye başlar. Selçuklu Sultanları, aidiyetlerinin bile farkına varmadan, adlarını bile İslam etkisiyle Müslüman değil de, kendilerine İran-i mitolojik (M.S.9. Yüz yılda Firdevs’in Araplaşmamaları için İran halkının milli duygularını kamçılamak için yazdığı “Şahname” adlı ünlü yapıtında geçen kahramanlar) adlarını almalara kadar vardırırlar. Alâeddin Keykubat (1219- 1237) “Keykubat, Keyhüsrev, Keykaus, Hürmüz, Rüstem” gibi adların İranlı şair Firdevs’in “Şahname” adlı yapıtında geçen İran mitolojik kahramanları, en ilginci; bu kahramanlıklarını da Turanîlere (Türklere) karşı yaptığı savaşlarla ünlü oluşu.

İranlı şair Firdevs (930- 1020) yazdığı güçlü yapıtı “Şahname” İran ulusal destanıdır; 50,000 beyitten oluşmaktadır. İran ulusuna hayat ve coşku veren bir duyarlıkla geçmişe verilen en önemli anlatımdır. Bu tür İran edebi eserler Farsça, özellikle İslam-i şemsiye altında ince bir İran’ın ulusal geçmişini, tarihsel destancı geleneğini diri tutmak ve yüceltmek için yazılmıştır…  

 

Bir Türkmen ayaklanması olan Babailer Ayaklanması; Selçukluların kendilerine karşı anlaşılmaz biçimde yabancılaşmaları sonucu Baba İlyas ve Baba İshak önderliğinde gerçekleşmiştir. Türkmen Babailer Selçuklulara diz çöktürmüştür; en son paralı Frank askerleri sayesinde 1240 yılında her ne kadar Babailer ayaklanmaları bastırılsa da yorgun düşmüş bir Selçuklu Devleti var; 1243 yılında da Selçuklu yurdu Anadolu’ya girmeye yeltenen Moğollara karşı Kösedağ savaşında yenilen Selçuklular, Anadolu’daki egemenlikleri sona bulmaya başlar...  

Her ne kadar Türkmenler Selçuklulara karşı memnuniyetsizlikleri olsa da Türkmenlerin Anadolu’yu Moğolların işgaline izin vermediler. Pek çok Türkmenleri Selçukluların egemen zulmünden ayıran durum, kentlerde yaşayan Türkmen karşıtı, Selçuklu yanlısı; rejimle uzlaşırken, Moğolların Anadolu’ya girişine de alkış tutmuşlardır; ama kırsal kesim Türkmenlerin iyi-kötü rejimle didişmeli olsalar da Moğollara şiddetli biçimde karşı savunmada olurlar.

Bektaşiler, Babailer bağlantısı olarak bu Türkmenlerden oluşur. Osmanlı yönetimi için de “gazi ruhlu” Bektaşilik çok önem kazanır. Türk dilde mistik ve epik bir zengin edebiyat geliştirirler. Bunu takiben aynı dönem şehirlerde gelişen Mevlevilik ise Fars edebiyat varlığını Anadolu da sürdürürler. Dahi Türkmenlerin aksine Başta Mevlana Anadolu da Moğollarla iş birliği yapar.

Moğol Kasırgasından Sonra Anadolu

Yeniden gelirsek Moğollara; Türkler Moğol işgalinden kaçsalar da Anadolu’ya yakın ilişkiler, yakın kültür, Türklerle Moğolları birbirlerinden ayrılmaz kıldı; derinlemesine ilişkiler sonucu Moğolların az olan ama vurucu hâkim nüfuzları zamanla Anadolu’da Türklerin kat ve kat fazla nüfuzları karşısında Türkleşerek eriyip gittiler. Moğollar 1260’a gelindiğinde Batı İran-Irak-Dicle-Fırat nehirleri arasında Hülagu Han oğullarının elinde, Altın Ordu Devleti Rusya bölgesinde hâkim, Orta Asya’ya da Çağatay Devleti hâkim olur. İlhanlılar Devleti de, Moğol-Türk kaynaşması sonucu ve dahi İran etkisinde kalarak Şii Müslüman olurlar. Böylece; 4 ayrı Devlete bölünen Moğollar kasırga gibi esip sağı solu yakmış-yıkmış olsalar da geniş alanlardaki egemen güçlerini rağmen Anadolu’da  bir “Moğollaşma” sonucuna varılmamıştır. Moğollar-Türkmenler sosyal yapıda, kültürel alanda uyum göstermede zorlanmadılar Bilakis İran-Irak ve dahi Türklerin yaşadığı bütün topraklar üzerinde Moğollar “Türkleşme” ile sonuçlanmış olur.

Moğol Tarihine ışık tutan ve İslam coğrafyasının en geniş biçimde tarihini yazan Hulagu han’ın katibi, Cüveyni, Moğol fetihlerini, Harzemşahları, ve Haşaşilerin tarihini anlatan Yahudi dönmesi tarihçi Reşideddin Fadlullah hem de İlhanlı Ordusunun başkomutanıdır. Tarihçi Reşididdin’e göre 1300 yılında İlhan Gazan Han, İlhanlı Devletinin Başkanı olur. Devleti Cengiz Han yasalarına göre yönetir. Ve dahi Kadınlar kurultayı bile oluşturur. 70 yıl sürer İlhanlılar Devleti. 1330-1340 yıllarında çöker. İlhanlı Devletini takiben Altın Ordu Devleti de bu tarihte çöker.  

Moğolların Ortadan Kaldırdığı Hasan Sabah’ın Kurduğu Haşaşilerin Kısa Tarihi: 

150 yıl Abbasi İslam Halifelerine kafa tutmuş hasan Sabah’ın kurduğu Alamut Kalesindeki “Haşişiler” 1256 yılında Moğollar tarafından tarumar edilirler. Sonra Bağdat’ı alan Moğollardan Hülagu Han 1258 yılında kan gölüne çevirir ve Bağdat’ta ki Halife Mutasım’ı da öldürür. 

Selman ZEBİL